Escritor: José Soares Alves
Estudante IV ano da Faculdade de filosofia-ISFIT
Introdução
Geralmente ema barak mak compreende katak nação ne’e adopta sistema democracia. Realidade nebé iha democracia ne’e sai nu’u força povo nian “people power” no na’i ulun ne’e rasik mak sai hanesan liman-ain povo nian. Ema barak mak questiona teoria no prática konaba democracia iha nação democrática ne’e rasik. Nação ida usa democracia tamba iha entendimento no concordância política husi líder maximo sira atu haré ba povo no nação nia destino. Nação ida-idak mai ho nia princípio do Estado rasik, atu educa nia ema sira atu hatene oinsa respeita hanesan mos iha ita nia Constinuição prevê ona ho ninia identidade rasik nebé hatur iha Estado de Direito Democrático, Soberania do Estado, Estado Independente no Estado Unitário (C-RDTL, art. 1o).
Democracia la’os sai hanesan oportunidade atu líder político sira hamosu tenção iha palco político, maibé momento atu hanorin povo ho política bem comum. Tuir Gabriel Almond no Sidney Verba dehan “defenderam que a cultura política mais condizente com um regime democrático seria a «cultura cívica»” (cfr. PEREIRA e CANCELA, 2019, p. 9). Tamba ne’e, político sira tenke defende uluk povo nem pessoal tanto grupo no família tamba na’i ulun sira mak sai representante povo nian. Ukun ne’e la’os previlégio ba ita nia pessoal, partidarismo, familiarismo, grupismo, sucuismo, nst, hanesan Yascha Mounk dehan “amanhã o governo da casta política ainda estará no poder” (Yascha Mounk, 2019, p. 53). Katak ohin loron ita promete ida, aban ita halo oinseluk. Ohin loron prática política nebé cita iha leten ne’e existe no buras iha ita nia sociedade. Ukun ne’e naha ida. Democracia hanorin ita oinsa respeita poder povo ida ne’e ho nia dignidade humana. Político sira hahú tama ona iha caverna/perda das ilusões (cfr. Yascha Mounk, 2019, p. 11), to’o ikus halo povo sai vítima. Maibé, perante situação hirak ne’e sorte mosu netik populista nebé hakarak fanun fali povo no sai fodik lian husi lian laek sira. Tan político sira nia mensagem iha palco político dehan “ eu sou a sua voz” (cfr. Yascha Mounk, 2019, p. 55). Maibé, to’o la educa povo ho educação ida nebé loos, tan iha campanha la’os ba fahe programa maibé ba insulta malu fali iha povo nia oin, balun to’o nega malu, hatun malu, halo comparação ba ukun ikus mai, ita bele ko’alia ba balu ho liafuan simples maibé soke “e os outros são uns traidores”. Política nebé saudável ne’e mak político nebé campanha ho hanoin bem comum. Ukun atu diak ka la diak ne’e ita hotu nia ukun, mesmo que povo hili partido nebé diferente maibé povo hatene katak político sira nia programa ida deit no sei la’o hamutuk.
Objetivo husi artigo simples ne’e, ha’u koko atu lori ita hotu atu ba haré situação atual iha ita nia sociedade basá ita labele moris de’it iha drama política nebé mak ita nia líder político sira aplica iha era campanha eleitoral nian maibé oinsa iha novo horizonte ida mak oinsa hateke ba desenvolvimento povo no rai ida ne’e ho ninia destino rasik.
Conteúdo
Democracia sai controversial boot tebes iha sociedade nia leet. Tamba ema barak ko’alia democracia tuir sira nia conhecimento, nune’e sira mos fo difinição tuir saida mak evolução husi político sira nia prática iha nação nebé adopta democracia. Realidade hatudu prática nebé ema barak ko’alia maibé la iha coerência ho teoria. “Em nome da simetria, […] existem duas visões gerais da democracia: a primeira concebe a democracia como uma forma de governo específica ou (mas é só outro modo de dizer a mesma coisa) um determinado tipo de regime político; a segunda, como uma forma de vida” , (M. Bovero, p. 19).
Tamba ne’e mak antes ita atu compreende democracia loloos, ita precisa conhece nia origem no significado da palavra. Democracia nia origem husi lian Grego katak : Dẽmos “Povu” no Krátos “ukun”, significa “ukun husi povu ba povu no fila fali ba povu”. Timor-Leste nação ida nebé hanaran-aan literalmente “República Democrática de Timor-Leste”, ho sigla RDTL nebé refere ba ita nia Soberania, maibé iha sorin seluk, tuir Dicionário Português, “República mai ho sentido rua hanesan Re no Pública. Re Katak Fila Fali No Pública Katak Fo Sai Ka Anúncio”. Nune’e, hakarak aumenta netik bungbu dehan nune’e RDTL, no sentido “Re-Pública Dẽmos no Krátos Timor-Leste” katak “hafuun/anúncio fila-fali povu nia ukun iha Timor-Leste”, husi sigla RDTL hatudu momoos katak ukun ne’e iha povu nia liman. Kata “demokrasi” [….], berarti kekuasaan di tangan rakyat. Dengan demikian demokrasi dapat diartikan sebagai sistem pemerintahan yang berlawanan dengan sistem pemerintahan yang hanya di tangan seseorang [monarchi atau tirani] atau pemerintahan yang dipimpin oleh beberapa orang saja [aristokrasi atau oligarki] (B. Yuniarto p. 9).
Tamba ne’e, Democracia tuir definição husi autor sira, sai mos fontes importante ba ita atu labele sees husi pensamento teórico. Tan ne’e, tuir autor sira hanesan, Platão to’o Norberto Bobbio, dehan: o termo “democracia” indica uma forma de governo, ou seja, um tipo de regime político” (cfr. M. Bovero, p. 33). Hatutan mos husi Rousseau katak “a democracia, que realiza a união da ‘moral e da política’, é um Estado de Direito que exprime a ‘vontade geral dos cidadãos’, que se afirmam como legisladores e sujeitos das leis, ( cfr. Dic. Hilton Japiassú Danilo Marcondes). Autor seluk dehan tan, Kesemuan pemaknaan [….] ucapan Abraham Lincoln mantan Presiden Amerika Serikat, yang menyatakan bahwa konsep dasar demokrasi adalah ”suatu pemerintahan dari rakyat, oleh rakyat, dan untuk rakyat” atau the government from the people, by the people, and for the people. Makna ini, dalam analisis Pabotinggi (2002: p. 12), bahwa pemerintahan memiliki paradigma otosentrisitas yakni rakyatlah (people) yang harus menjadi kriteria dasar demokrasi. Atau dalam ajaran demokrasi dikenal dengan vox populi, vox dei, “menempatkan suara rakyat sebagai suara Tuhan”, (cfr. B. Yuniarto p. 9). Nune’e Yascha dehan mos “as mesmas instituições um dia concebidas para excluir o povo de participar do governo eram agora enaltecidas por possibilitar o governo “do povo, pelo povo, para o povo”. (cfr. Yascha Mounk, ed. 2019, p.71).
Haré husi significa da palavra ita bele haré risco boot, nebé acontece iha ita nia líder élite sira, nebé povo fo fiar atu ukun nação ida nia vida no desenvolvimento, la condiz ho teoria nebé ema hotu hatene katak ukun atu lori povo ba hetan “ et in terra pax hominibus bonae volutantis”. Katak ukun atu lori “ema ba paz no vontade ba moris diak”. La’os ukun atu lori povo ba caverna tuir Platão nia ideia mitos de caverna (cfr. G. Reale, p. 163). Político nebé povo elege nu’u representa povo nia amigo, la’os sai inimigo povo nian iha momento assume ona knaar povo nian iha ninia mandato. Povo hotu iha direito atu acesso ba processo desenvolvimento nian no labele iha “raça, cor ou condição prévia de servidão” (cfr. Yascha Mounk, 2019, p. 71).
A Politica é Simples (e quem diz que não é mentiroso)
Ohin loron mosu promessa oi-oin iha palco político husi líder sira nu’udar linguagem persuasiva ka hodi manán povo nia atenção no hamonu ba laço político. Hanesan Yascha dehan “um bilhão de pessoas saiu da pobreza” (cfr. Yascha Mounk, 2019, p. 49), ida ne’e mak liaguagem política simples no ohin loron ema hanaran política metirosa tamba iha comprimisso campanha político sira sempre dehan “imi hili hau ou tuu ba hau nia partido, ami sei halo ida ne’e, halo ida neba?” Maibé, Kevin Williamson dehan “sabemos o que ela quer ser, mas não o que ela quer fazer” (cfr. Yascha Mounk, ed. 2019, p. 50). Político sira usa linguagem simpatia ida nebé halo povo sira iha lalais compaixão ba sira nia promessa eleitoral. Wainhira povo fo nia votos ba ukun na’in sira usa poder, sai tiha hanesan fali previlégio to’o ikus mai, haluha aan. Baunhira povo sira tama ona iha situação difícil, nia mai ho linguagem simpatia, atu nune’e nia povo bele sente saida mak nia ukun na’in ne’e sente agora. Realidade ukun na’in ne’e sente buat mamuk ida konaba povo nia sofrimento. Nune’e mak populista hambrik hakilar hodi povo sira nebé la iha lian “Nós somos o povo” (cfr. Yascha Mounk, ed. 2019, p. 47). Tan político sira hanoin katak ukun nebé sira iha ne’e absoluto no permanente. Ukun iha sistema democracia ne’e hanesan ukun rotativa no ukun nebé ho carácter la’os independente. Político na’in sira tenke hatene oinsa halo política iha sociedade moderna tan sociedade ohin loron hatene política ida nebé justa no digna ba nia povo. Político sira sempre hanorin nia sociedade liu husi nia ukun. Ukun ne’e mak sasukat ba geração foun sira atu banati tuir. Ukun nebé hatene lori povo ne’e la’o tuir norma no lei nação ida nian. Tan iha sistema democracia ne’e, fo mos oportunidade ba nia povo atu iha liberdade ba expressão, fo opinão pública, acesso ba desenvolvimento hanesan Adelino Gomes dehan “Presidentente, parlamento, governo na justiça, na cultura da democracia com tudo o que está encerra, como seja a respeito pela governação participativa, o dever de prestar contas, a fé nas liberdades individuais, a necessidade de lançar políticas públicas de construir o Estado de Direito” (cfr. Adelino gomes, p. 221). Maibé realidade ohin loron, político sira hafahe povo hanesan tuir classe sira iha sociedade nia leet no aat liu tan mak político sira hafehe aan ba esquerda no direita hodi hamosu antidemocracia “democracia sem direito” (cfr. Yascha Mounk, 2019, p. 40).
Fenómeno nebé ohin loron acontece ne’e mak “democracia sem direito” no “direito sem democracia” to’o la fo liberdade ba povo nebé miserável sira atu acesso ba desenvovimento nebé mak iha. Ho presença política mentirosa ne’e mak populista sira hambrik hodi husu verdade ba política prática nebé político sira hato’o nu’udar promessa. Populista sai nu’u lian laek sira nia lian ou “representa as pessoas verdadeiras/o povo da verdade”. Tamba husi lian laek sira ne’e mak, iha representante nebé lian maka’as loos iha lian laek sira nia fatin “poder”. Populista nia presença iha democracia ne’e hanesan maneira de construtiva ba política mentirosa nebé élite sira prática iha processo desenvolvimento. Politica mentirosa ne’e nu’u política simples ida husi élite político. Élite político ne’e acontece iha democracia ne’e tan ukun na’in la conciente konaba nia realidade no povo nia realidade. Tan ne’e mak halo político ne’e moris iha caverna no ilusão nia laran.
Eu sou a sua voz (e os outros são uns traidores)
Ohin loron ita haré ba sociedade sai fali fatin ba élite político sira nia drama no poesia mentirosa. Maibé sociedade hakmatek no lian la iha tamba radicalismo ba élite político sira hanesan hana’i no hawelok sira nia naran maibé povo nafatin sai hanesan lia ida lakona. Na’i ulun sira tuur hodi doko ulun haré oinsa sira nia militante no simpatizante sira nia radical. Político sira matenek loos atu halo drama no povo sira fali sai matan tomak loos hodi haré sira nia drama. Drama nebé político sira halo, povo sira mak sai vítima, tamba povo ohin loron sei halo indiferência entre partido político. Nune’e, ita sempre rona linguagem Eu sou a sua voz ida ne’e mak político sira sempre usa hodi sai unica opção atu halo povo sira radical ba partido iha momento campanha eleitoral. To’o ikus, povo nebé radical sira dehan “o futuro não seria muito diferente do passado” (cfr. Yascha Mounk, ed. 2019, p. 13). Iha palco leten, partido ida hamrik dehan eu sou a sua voz no povo ida ba hamrik iha palco campanha nia dehan ha’u mai lori colega lubuk ida husi partido A nakfilak ka afilia ba partido D hamutuk ho povo lubuk ida nia lian ba na’i ulun sira dehan em nome sira nebé nakfilak-an husi A-D. Iha fali sociedade nia leet político tama sai iha lidun ida ba lidun seluk hodi lori nia partido dehan tuu ba ida ne’e mak representa imi nia lian “eu sou a sua voz no em nome do povo”. (cfr. Yascha Mounk, ed. 2019, p. 56). Político sira usa hodi manán confiança husi povo, mesmo que liafuan simples maibé nia hafalun ho interesse ambicioso ba poder, tan ne’e mak político sira usa mos meios/representa balun mak bolu dor to dor, ema ida lori na’in sanulu ho “material no financeira” to’o balun mos liu husi mídia sira, nst… Maibé político sira la hatene katak povo nia relação iha politica ne’e dinâmica la’os mecânica nem estática hanesan Müller dehan “na teoria política e constituicional, povo não é um conceito descritivo, mas claramente operacional” (cfr. F. Müller, p. 13).
Povo hatene nia na’i ulun nebé hadomi nia povo. Povo hatene se mak bele hakilar sai sira nia lian husi caverna sofrimento nian. Povo hatene ema nebé rona sira nia lian iha terus nia laran. Povo conciente konaba nia na’i ulun ida-idak nia ukun. Tamba político sira nebé compete iha palco campanha ne’e mesak figura nebé mai ho nacionalismo no patriotismo. Figura nebé povo sira experimenta hodi sente terus no tanis hamutuk ho sira iha momento luta. Maibé povo barak mak dúvida, tamba sa ami nia figura sira, nia lian la kona malu ou la tuir malu. To’o balu dehan uluk luta ita dehan eu sou a sua voz hodi hakilar dehan “mate ka moris ukun rasik an”, no lian ne’e mai husi ema ida deit. Tan sa mak agora lian ida eu sou a sua voz ne’e mai ho versão barak los iha ita nia ukun rasik aan ne’e.
Povo decide (fazer o que bem entender)
Iha sistema democracia povo decide ho conciência no livremente hanesan tenik iha Constituição nune’e “os órgãos eleitos de soberania e do poder local são escolhidos através de eleições, mediante sufrágio universal, livre, directo, secreto, pessoal e periódico” (C-RDTL, art. 65o). Na’i ulun sira sempre dehan ba povo, vota karik ho conciência no livre, labele rona husi ema nia “boatus”. Tamba imi “povo” nia decisão iha minuto lima (5) ne’e, sei fo responsabilidade boot no sai naha todan ba ida nebé imi hili ne’e “na’i ulun” nia ukun ba tinan lima (5) oin mai. Povo nia decisão ne’e nu’u decisão absoluta no verdadeira tamba “os populistas afirmam ser a verdadeiro voz do povo” (cfr. Yascha Mounk, ed. 2019, p. 67). Tamba povo usa poder ida ne’e ho nia conciência. Tan ne’e mak povo ida nia atu decide nia tenke entende diak buat rua (2), antes atu decide; primeira parte material e segunda parte formal “hylemorphismo” tuir Aristoteles (G. Reale, p. 199). Husi parte rua (2) ne’e, atu dehan katak povo ida nebé atu ba vota ne’e nia tenke prepara uluk; material indica ba cartão eleitoral no hatene fatin votação, hatene oinsa atu tu, nst., no segunda parte formal tenke iha ona figura ida nebé mak ita hakarak hili ba no labele dúvida, tenke iha entendimento entre ita nia razão no conciência, maibé labele usa sentimento.
Iha momento povo entrega nia poder iha eleição presidencial no parlamentar, husi ne’e mak nia hahú simu nia responsabilidade nu’u aman ba nação no representante povo iha nação ida atu transforma povo sira moris la’os partido. Hanesan Pe. Cyrus dehan “os eleitos que estão no governo e no parlamento têm mais tempo para querelas do que para acudir às necessidades do povu. Este está a dar mais importância do partido do que aos interesses da nação” (Adelino gomes, p. 226). Na’i ulun sira mos keta haluha katak sira mos iha decisão tomak atu decide, transforma povo no nação nia moris iha tinan lima nia laran. “A transformação do povo, se tornou são vivos como uma jornada da morte para a ressurreição. Perceberam que são povo, nação, parte do mundo” (Adelino gomes, p. 223). Político sira nia decisão iha parlamento Nacional ne’e nu’u decisão absoluta no representativa. Decisão hotu tenke haré ba realidade povo no nação nian. Povo barak iha área rural mak sei sofre hela ba desenvolvimento liga ba bee mos, eletricidade, estrada, saúde no educação. Problema hirak ne’e too agora na’i ulun sira seidauk bele realiza, maske iha sira nia campanha eleitoral ne’e sira ko’alia maka’as konaba sira nia visão no missão atu lori povo ida ne’e ba moris diak. Povo sira precisa transformação ida nebé lori povo sira ba hetan roman comum ida nebé dehan “liberta pátria e liberta povo”. Pátria ita liberta ona, oinsa ho libertação ba povo nia moris diak? Povo la dúvida atu hili se, se wainhira na’i ulun trata nia povo ho digno no mai ho ação ida nebé prática.
Conclusão
Lembrar o passado para melhorar o futuro, ne’e mak palavra nebé na’i ulun sira precisa reflete ba experiência passada, atu nune’e bele hadi’a ida nebé la’os tuir na’i ulun nia hakarak maibé povo. Povo mos precisa hateke ba oin hodi haré ba passado. Tamba povo nia hateke ne’e nu’u mudança ida ba nia decisão. Político sira mos tenke aprende loke aan ba povo, atu nune’e povo bele hadi’a nia decisão politica. Político tenke usa amizade/unidade iha autoridade, labele sai inimigo iha poder. Democracia ne’e hanorin nia povo katak ukun ho ética no justiça mesmo que iha liberdade. Realidade hatudu katak ita mos tama ona iha crise democracia, tan élite político contra povo no povo contra político ao mesmo tempo político ho político no povo ho povo. Tamba ne’e, ita nia Constituição cita nune’e, “promover o estabelecimento e o desenvolvimento de relações de amizade e cooperação entre todos os povos e Estados” (cfr. C-RDTL, art. 6) no liga mos ba art. 8º no 9º nebé ko’alia konaba relação internacional privada no pública). i) Promover o estabelecimento das relações de amizade entre todos os povos; ii) Promover o desenvolvimento de relações de cooperação entre todos os Estados. La’os asalto malu iha campanha eleitoral, hodi hatun ida no hasae ida seluk tan hakarak ba to’o iha sira nia objectivo. Na’i ulun tenke hatene halo aproximação ho nia povo. Boa Leitura!
Referência
BOVERO Michelangelo, Para Uma Teoria Neobobbiana Da Democracia, Trd. Marcelo de Azevedo Granato, 2015.
Constituição Da Republica De Timor-Leste, Assembleia Constituinte, 2002.
GOMES, Adelino. As Flores Nascem Na Prisão, rev. Silvina Sousa, ed. 10, Abril de 2004.
HILTON JAPIASSÚ; DANILO MARCONDES, Dicionário Básico De Filosofia, 3a edição, ed. Jorge Zahar, Rio de Janeiro 2001.
MOUNK Yascha, O Povo Contra Democracia, trd. Cássio de Arantes Leite e Débora Landsberg, Companha da letras no brasil, 2019.
MÜLLER Friedrich, Quem É O Povo, 3a ed., Trd. Peter naumann, 2003.
PEREIRA, José Santana et al., Cultura política e democracia, rev. Rita Cabral, Junho de 2019.
REALE,Geovanni, Historia Da Filosofia, Tradução, Ivo Storniolo, 3a edição,2007.
YUNIARTO Bambang, Pendidikan Demokrasi Dan Budaya Demokrasi Konstitusional, Ed.1, Cet. 1 Yogyakarta: publ, Januari-2018.