Escritor: Vasco de Jesus
Estudante III ano da Faculdade de Filosofia-ISFIT
Introducão
Mundo ohin loron hetan mudança boot tebes, liu-liu iha nível tecnologia nian, no ita nia rain Timor mos hetan progresso média social, iha nebé lori mudança boot ba timoroan tomak; iha nível família, sociedade no jovem sira. Tuir observacão nebé ha’u iha katak média social halo ema hamenus sira nia diálogo interno ka ema nebé besik iha sira, tamba ema nebé dok sai besik, ema nebé besik sai dok; entre família, sociedade, no halo ema inconsideração ba malu, joventude barak mos kesi an ba média social hanesan buat prioridade, iha nebé bele lori risco ba sira nia futuro karik sira usa sala.
Tamba ne’e objectivo husi artigo ida ne’e hakarak lori ita hotu ba reflete no consciente katak ita ema mak usa média social la’os média social mak usa ita ema, tamba ne’e inventa husi ema laos Maromak mak cria, tamba ne’e tuir professor, DR. Aderito Barbosa dehan “o ser humano é um ser que se transforma, um ser pergunta, um ser admira e um ser aberto”. (BARBOSA: 79), Atu dehan katak ita ema mak iha capacidade hodi muda, pergunta, admira no nakloke an. Tamba ne’e mai ita ba haré hamutuk no reflete hamutuk artigo ida ne’e.
- Sentido média social
Média social, liafuan rua nebé hamosu sentido ida, liafuan rua ne’e mai hotu husi lian latim; media katak mediu, ka iha lian português dehan meio, liafuan social ka sociedade iha latim dehan Socius ka societas, nia definição dehan; “associação amistosa dos outros”. Iha dicionário português balun hatudu nia significa, dehan “o socio é reunião dos homens submetidos às leis comuns”(Dicionário: 403). Existência Média social nian tulun mos ema iha nível comunicação nian, facil atu comunica iha circunstância nebé de’it, facílita informação nebé lais liu, tulun mos ema iha nível formação nian, iha nebé ema barak ona mak aprende liu husi média, lori mos mudança, maibé, atu oinsa mos ita la subar husi realidade ida nebé ita hotu hasoru. Média social mak hanesan; Facebook, Twitter, Instagram, SlideShare, Youtube, Wa. Nst. Média social hanesan Canal nebé fahe informação, comunica ba família, colega, hato’o expressão sentimento, atualiza foto, tamba aplicação hirak ne’e mak domina atividade sira loron-loron nian. Ita hotu sente poder média social nian boot tebes hodi halo mudança nebé ohin loron ita bele observa husi ita nia matan rasik, no ita bele halo comparação ho tempo sira nebé liu ona, no ita mos participa iha mudança ida ne’e hanesan . Heráclito dehan “tudo se move, tudo escorre (pantha rhei), nada permanence imovel e fixo”(REALE,Gio: 23)
- Família
Wainhira ita koalia kona-ba família ita koalia kona-ba uma-kain, composta husi Inan, aman no oan sira. No matenek nain balun dehan, “ a familia é primeira escola de aprendizagem dos valores.”(BARBOSA: 195), katak família hanesan escola dahuluk hodi hanesan valores sira hotu, ou hanaran educação informal, iha nebé inan amam mak sai educador princípal ba sira nia oan. Oinsa hamosu diálogo entre família uma laran ba malu, hanesan Anthony Giddens dehan “conversa, ou diálogo, é o que basicamente faz o relacionamento funcionar”(GIDDENS: 71). Maibe, ohin loron média social muda mentalidade iha família uma laran, wainhira ita halo compara ho família sira iha tempo uluk nebé seidauk iha progresso ba tecnologia. Ohin ita bele observa família sira menos diálogo ba malu iha uma laran entre Inan-Aman no Oan sira. Mudança boot nebé dalaruma halakon tiha sensibilidade família nian ida ne’e bele lori risco ba família ikus família sai rahun, husi sira nia hahalok hirak ne’e hatudu educação nebé ladi’ak ba sira nia oan, halakon abut domin família nian, exemplo concreto nebé ita bele observa mak sira husik labarik sira iha ambiente livre nia laran hodi acesso mos ba média social. Ita bele halo divergência entre labarik sira. Labarik sira ohin loron diferente ho labarik iha tempo uluk. Uluk labarik sira gosta halibur malu hodi halimar hamutuk; dudu kareta, tiro berlindos, dada papa gaiong, haksoit tapa, haksoit boracha nst. Ohin loron labarik sira barak liu acesso ba média social; Tik Tok, Wa, Facebook, PUBG nst, hanesan pesquisa nebé organização balun halo, liu-liu iha capital Dili ba porcento labarik sira nebé acesso ba média social ho 80 % no 22% mak acesso ba game online.
- Sociedade
Sociedade mai husi lian Latim, katak Societas, nebé dehan “associação amistosa com outros”, atu dehan katak sociedade mos hanesan associação ida nebé individual, nebé iha nia valor cultural no ética rasik. Ita ema ne’e naturalmente social “O homem é um ser essencialmente Sociável”.(LINO: 242). Tamba ne’e ita koalia kona-ba sociedade ne’e composto husi ema; feto-mane, idosos, jovem no labarik sira nebé moris iha comunhão nia laran. Média social lori mudança nebé boot tebes ba sociedade, ba psicologia no cultura. Ita bele halo comparação ba sociedade iha tempo uluk no sociedade ohin loron. Uluk wainhira atu hato’o mensagem ruma precisa hakerek carta, iha nebé lori tempo. Uluk seidauk iha média social ema sempre halibur malu hodi dadalia, iha foho babain ema tur haleu ahi-matan hodi conta história, maibe ohin loron ho mudança tecnologia, mensagem nebé ita hakarak atu fó bele liu husi Wa, facebook, instagram, nst. Buat nebé ita nia hakarak la’o lalais la lori tempo. Ohin loron ho presensa média social nian hamenus diálogo hanesan uluk nebé ha’u temi ona iha leten, poder média social nian halo ema nebé dok sai besik, ema nebé besik sai dok. Ida ne’e mak realidade ba sociedade ohin loron.
- Juventude timorense perante Média social
Juventude hanesan período ba moris iha processo transformacão nian “transformação profundas, os aspetos biológicos, psicológicos e social”(Barbosa: 31), idade ida nebé hasai-an ona iha etapa labarik nian. Joventude mak esperança ba nação no mos ba igreja, hodi hanoin fali visitação Santo padre João Paulo II, iha tinan 1989 nebé haforsa liafuan husi evangelista S. Mateus nian : “Vós sois o sal da terra e vós sois a luz do mundo”. Imi mak masin rai nian no naroman mundo nian (MT 5, 13-16). Liafuan nebé desafia joventude sira iha momento neba. Atualmente, Ita bele observa katak maioria jovem barak mak acesso ba média social, iha pesquisa nebé foti iha município Díli de’it, quase 80% juventude mak acesso ba internet (http://tatoli.tl) seidauk ho município sira seluk; Atu dehan katak presensa média social nian halo joventude sira halakon meer nebé kuda nanis husi joventude sira uluk, iha nebé ita bele haré; ho média social halo joventude barak susar atu hamrik husi fatin nebé sira tur, isola-an iha quarto, dalaruma mos ho DU, DJ, nst nebé obriga sira tenke satisfas ho ativo hirak ne’e, haburas baruk-ten, hader tarde, hodi lahanoin ona katak sira mak futuro ba rai ida ne’e.
- Valor educação formal
Hanesan ita hatene educação ne’e fahe ba parte tolu; educação formal, educação informal no educação não-formal. Maibe iha ne’e ha’u sei haré liu ba educação formal. Molok ida ne’e ita ba hatene uluk sistema educação iha Timor-Leste. Iha rai ida ne’e hatur sistema ba escola público sira husi ensino básico to’o secundário ne’e gratuito, excepto privada sira de’it mak selu. Ema hotu iha direito atu acesso ba escola, iha nebé ita hanaran educação inclusivo. Iha ita nia constituição artigo 50, hateten “todos têm direito à igualdade de oportunidades de ensino e formação profissional”. Ema hotu iha direito ba opportunidade nebé hanesan iha ensino no formacão profissional sira. Ho Média social nia presensa iha escola tulun tebes pessoa educador sira no mos estudante sira ba sira nia processo aprendisagem nian. Vantagem husi média nian ba jovem sira mak hakbiit abilidade, liu-liu iha sira nia estudo; buka trabalho, façil hetan matéria, hanesan ita hotu hatenen durante passagem Covid-19, nebé mundo tomak preocupa, hamosu Lock Down ema hotu hela de’it iha uma, maibe liu husi média Social estudante sira nafatin simu matéria ho di’ak, iha nebé matéria balun bele haruka liu husi Wa nst. Desvantagem mos iha wainhira estudante sira utiliza sala; em vez sira usa média atu tulun processo estudo, maibe halo fali buat seluk nebé bele lori sira ba risco ida nebé ladiak ba sira nia moris, ba asédiu sexual husi VC, (Video call) nebé lori tendência ladiak ba isin desejo carnal, nune’e iha problema uituan entre sira comesa pública sira nia segredo ba média social, iha nebé ema hotu bele haré sira nia privacidade nebé sira hatun iha média social, parte ida ita difama ema nia dignidade.
- Valor cristão
Igreja acompanha transformação ida ne’e, nia mos adapta ba mudança tecnologia ida ne’e, iha nebé ita bele haré Concílio Vaticano II, documento Inter Mirifica nebé koalia kona-ba meio comunicação nebé fó dalan ba igreja atu usa média social, ho obrigação ida mak atu fahe Maromak Nia futar Liafuan, no mos oinsa igreja hanorin sarani sira atu usa média social ho responsabilidade, hanesan iha documento ne’e dehan “considera seu dever pregar a mensagem de salvação, servindo-se dos meios de comunicação social, e ensina aos homens a usar rectamente estes meios.”(CV II: 46). Igreja haré ba existência média nian sai hanesan meios di’ak ida ba lalaok haklaken. Ita hatene participação ba média social nian la’os de’it católico. Papa Francisco iha nia Exortação Apostólica Evangelli Gaudium convida igreja nafatin presente ba mehi hanesan missionária atu to’o bá ema hotu Uma Igreja “EM SAÍDA”.(E.G: 21).Nune’e competência igreja nian mak hanorin ema atu usa lolos média social no nia objetivo, hanesan mensagem Amo Papa Francisco nian nebé hato’o; “uma boa comunicação ajuda-nos a estar mais perto e a conhecer-nos melhor entre nós, a ser mais unidos. Os muros que nos dividem só podem ser superados, se estivermos prontos a ouvir e a aprender uns dos outros”
Recomendação
Hakarak hato’o ba ita hotu katak Média Social ne’e ema mak cria iha século XX, iha nebé marca mudança boot, liu husi sira nia matenek no creatividade. Atu dehan katak ita ema mak utiliza média social, la’os média social mak utiliza ita. Nune’e, ita tenke sai matenek hodi utiliza média social, sai ema responsavél, atu labele fó impacto ladi’ak ba ita nia futuro. Se ita iha família koko minimiza usa média social, hodi fó tempo mos ba família, se ita hakarak sai sociedade nebé di’ak koko fó tempo mos ba ita nia maluk vizinho sira, rona no koalia ho sira, se ita jovem di’ak ida, koko fó tempo mos ba família uma laran; tulun sira, no hanoin katak ha’u mak esperança rai ida ne’e, se ita nudar estudande buka fó lolos tempo hodi usa lolos média social ba ita nia di’ak no ba progresso iha ita nia processo estudo nian, no se ita católico nebé di’ak fó valor nudar sarani nebé di’ak, hodi usa média social hanensa meios di’ak ida hodi haklaken Maromak Nia futar Liafuan ba ema hotu. Tamba ne’e usa ho responsabilidade, usa ho domin, usa ho matenek, no usa ho di’ak.
Conclusão
Poder média social nian makas tebes, iha nebé bele hetan influência lalais ba ema, liu-liu ba ita sira nebé utiliza media social ne’e. Liu husi média social ita bele simu lalais informação sira maibe informação sira nebé oioin alías, balun di’ak, balun mos att. Hanesan Professor no Historiador brasileiro Leandro Karnal nebé dehan “Internet tem informação, não formação”(http://www.olharconceito,com). Katak informação hotu nebé ita simu, la’os formação nebé di’ak de’it, maibe, hanaoin ba katak ita iha capacidade no iha hanoin hodi hili buat nebé bele fó benefício mai ita nia moris, hodi evita buat att nebé ita hetan iha média social. Ita labele sai atan ba média social hodi halakon ita nia sensibilidade hanesan ema.
REFERÊNCIA
BARBOSA, G, Aderito, Jovens com projecto da vida, Paulinas, Lisboa, 2001.
_____, O valor da Gratuidade na educação dos jovens, Lisboa, 2007.
GIDDENS, Anthony, Mundo em Descontrole, trad, Maria Luiza X. De A. Borges, editora, São Paulo, 2003.
RAMPAZZO, Lino, Antropologia, Religiões e valores Cristãos. 1, edição, Paulus, Brasil, 2014.
REALE, Giovanni e ANTISERI, Daria, História da filosofia Filosofia pãga antiga, Paulos, Brasil, 2003.
BÍBLIA SAGRADA (BS), I Edição, Difusora Bíblica, Lisboa, 2015.
CONSTITUIÇÃO DA REPÚBLICA DE TIMOR-LESTE.
DICIONÁRIO DA LÍNGUA PORTUGUÊSA, ED, I, Lisboa, Julho de 1999
PAPA FRANCISCO, Exortação Apostólica Evangelli Gaudium/ Alegria do Evangelho, Roma, São Pedro, 24 de Novembro de 2013.
DOCUMENTO CONCÍLIO VATICANO II, “Inter Mirifica” Sobre Meio de Comunicação
Foin-sa’e 80% iha capítal Díli utiliza internet ba necessidade média social, 03 de setembro de 2022, diponível em: https://tatoli.tl/2022/09/03/foin-sa’e-80%-iha-kapital-dili-utiliza-internet-ba-necessidade-médiasocial/, acesso no dia 10 de abril de 2023
Mensagem do Papa Francisco para o 48 dia mundial das comunicações Sociais, 1 de Junho , 2014, disponível em: https://w2.vatican.va/content/francesco/pt/messages/comunications/documents/papa-francesco_20140124_messaggio-comunicazioni-sociali.html. Acesso no dia 15 de abril de 2023
Palestra sobre educação em Ciuabá, 29 de Julho, 2019, disponível em: https://www.olharconceito.com.br/notícias/exibir-asp?id=17950gnotícia-internet-tem-informação-não-fromação-diz-leandro-karnal-durante-palestra-sobre-educação-emciuabá, acesso no dia 15 de abril de 2023