Hakerek na’in: David Martins
Estudante da Faculdade de Filosofia e Primeiro ano de Teologia
Introdução
Iha 2018 ha’u hahu tur iha banco ISFIT nian, nuudar Universitário ida nebé estuda filossofia, wainhira hare ema ruma husi Igreja Católica koalia buat ruma iha relação ho política, membro balu husi parlamento ka governo nian protesta. Husi ne’e mosu questão, tambasá? Iha sorin seluk, wainhira ha’u ho belun Agosto Poto foti “valores cristãos sai base ba democracia”, kolega Timor oan balu escola iha Ledalero nebá ribut ka atrapalhado. Mosu mos questão, tambasá? Tambasá mak iha CRDTL reconhece no valoriza de’it Igreja Católica iha nia Preâmbulo? Tambasá Subvenção Pública ne’e Estado aloca de’it ba Igreja Católica? Tambasá Concordata ne’e Estado ho Igreja Católica (Vaticano) de’it mak halo acordo?
Hatan ba questão hirak ne’e, ita bele buka resposta ka hatan husi parte oi-oin, hanesan husi direito, social, dimensão política, etc. Maibé iha ne’e, ha’u hakarak liu hare husi Facto Histórico no liga uituan ba filosofia. Tamba Timor nia história laos Story (fictício, inventada, lenda) maibé History (factum, datum, real). Nune’e, objetivo husi escrito ne’e mak hare IGREJA TIMOR: A Voz Salvadora e Uma Luta Secreta husi horizonte história nian hodi Relembrar a História.
- Igreja ou Religião Católica (Breve Origem)
Wainhira liu tiha processo PADROADO no tratado TORDESILHAS, Portugal mai Timor ho força rua: Força espiritual nian nebé mai ho Evangelho no Cruz; Força temporal nian nebé mai ho surik no kilat. Força rua ne’e compete malu se mak força liu nia mak ukun. Iha caso Timor-Leste nian ida uluk ne’e mak força liu. Basá Vaticano fiar katak só haruka missionário sira mai ho Missão Evangelização nian mak bele convence povo Timor iha momento nebá. Nune’e, iha 1515 negociante sira tama tiha Timor, iha 1555 Missionário sira mai hodi hahu fo sarani ema. Nune’e, Padre António Taveiro sarani ema sura husi Solor to’o mai Timor iha tinan 1556-1558 ema hamutuk 5.000. Taveiro sai fali husi Solor iha tinan 1558 hodi ba Portugal wainhira Solor sai Diocese, no Bispo ba dala uluk iha Solor mak Dom Jorge de Santa Lúcia. Nune’e, Taveiro haruka kedas missionário nain haat mai; Padre nain tolu no leigo ida, mai hela permanente iha Solor, serviço hamutuk ho Bispo hodi loke mos Seminário iha nebá, depois Seminário ne’e muda fali mai iha Lifau no ikus mai muda mai iha Manatuto (PINHEIRO: 2018: 1-4).
Iha 1554 dominicanos balu hahu halao missão ho porcento nebé aumenta iha Timor, maske submete hela ba Malaca ho Solor nia ukun. Liu tiha tinan 1555, Holanda sira invade Solor iha 1595 (BELO: 2012, Vol. I: 25). Iha ne’e, Pe. Francisco Pinheiro (matebian) sempre dehan, Sorte Missionário sira tama lalais ka tama uluk Solor ho Larantuka hodi mai Lifau depois mai Díli, se Holanda mak tama uluk karik, Timor oras ne’e sai hotu Protestante ka Islam, basá Holanda sira iha momento nebá aliado mos ho Anglicano no Islamismo sira (PINHEIRO: 2018: 5).
Iha tinan 1577 missionário sira sarani ona ema quase 50.000 sai cristão católico. Iha tinan 1616 iha ona Igreja sanulu resin walu (18) iha Timor no missionário barak mak ocupa ona rai Timor hodi halao Evangelização. Iha rai Mena Missionário sira sarani uluk Liurai Feto ida, tuir mai mak sarani fali Liurai Mane Lifau nian iha tinan 1641 (PINHEIRO: 2018: 6). Iha tinan hirak ne’e Missionário sira mos lori ona Cruz Santa mai iha Timor, no hahu husi ne’e kedas ema bolu Timor Terra de Santa Cruz. Nune’e, Frei Lucas de Santa Catharina relata hanesan ne’e: “Pelo anno de 1641, em Ceo claro, appareceo e se vio huma Cruz grande, eresplandecente, que tendo pé sobre a Ilha de Timor, inclinava o mais corpo para o Norte. Viram-na claramente, assim os Christãos, que ahi assitião por razão do contrato, como todos os gentios da terra, com admiração comum” (CÁCEGAS Cs: 1866: 672).
Iha ne’e significa, poder espiritual mak lao to’o mai iha 1702 hafoin poder temporal iha wainhira governador António Coelho Guerreiro mai ona iha Lifau. Iha tinan 1769 sede iha Lifau muda fali mai iha Díli (BELO: 2015: 90). Husi ne’e katak Igreja ho Religião Católica mai husi Missionário sira. Husi ne’e mak to’o mai tempo Indonesia nian mos Religião Católica metin ona iha povo nia fuan, tamba Religião Católica ne’e atu hanesan mos ho sira nia fiar animismo. Basá, Bispo Belo dehan “Dari faktor illahi, Allah yang menerangi hati dan jiwa orang Timor untuk menjadi katolik. Pertama, karena jiwa orang Timor itu naturaliter-religius: dari kodratnya, orang Timor adalah orang beragama. Meskipun ada orang-orang kafir-jintiu yang menyembah ‘lulik-lulik’ tapi itu ada kemiripannya dengan agama katolik. Kedua, karena secara identitas orang Timor mau membela identitasnya sebagai bangsa yang bersatu, bersatu dalam tradisi, dalam agama dan dalam falsafah hidup” (SIAGIAN Cs: 1997: 3). Iha ne’e kedas, no way ba Comunismo, Marxismo, Leninismo, religião ou seita sira seluk atu sobu ka halakon religião católica.
- Igreja e Política/Poder
Ohin loron iha Timor, atu hanesan los iha França wainhira Na’i-lulik secular sira nebé serviço hamutuk ho povo kiik, luta makás to’o hakerek tan livro hodi fo raiz da luta ba Revolução Frances nian iha 1789 be hatun tiha regime ditadura imperador Louis XIV nian, hodi hamosu princípio, Liberté, egalité no Fraternite. Princípio tolu ne’e, iha tempo tuir mai Liberté hamosu tan Liberalismo, Libertinismo, Neo-Liberalismo, etc. Egalité hamosu tan Igualitarismo, Socialismo, Comunismo, Marxismo, etc. Maibé princípio ida Fraternité ema tebe lakon tiha tamba sira dehan Na’i-lulik sira mak hatama princípio ne’e. Nune’e, Fraternité lakon hanesan ódio ida nebé Estado halo ba Igreja atu haluha tiha ka nega tiha Padre sira nia luta durante revolução. Maibé furak, tanba iha Timor, CRDTL hatur tiha ona princípio Fraternidade ne’e iha nia preâmbulo, no furak liu tan mak agora dadaun Papa Francisco hahu promove ona princípio ne’e, be hanaran Fraternidade Humana.
Iha ne’e hanesan mos agora Timor oan balu nebé poder ho osan lanu hodi iha tendência atu fo bebeik pressão ba Igreja Católica, sira luta bebeik oinsá mak sira tebe lakon tiha Igreja ka Religião Católica iha Timor, baku bebeik estátua sira rahun, hanesan mos uluk iha funu sira halo at Padre sira (oho balu), tara samea ba Nain Feto (agora mos sei halo nafatin). Ha’u hatene uituan tamba iha ISFIT depois de aula Latim ho Português ho Padre Francisco Tavares, ha’u gosta besik ba padre hodi husu konaba oinsa mak ema halo at amo sira iha tempo funu, no oinsá mak ema tara samea ba Nain Feto. Los duni, Igreja ka Religião Católica ne’e hanesan Jesus rasik dehan “ó Pedro iha fatuk ne’e nia leten Ha’u sei hari Ha’u nia Kreda, inferno sei la iha kbiit atu halakon ó” (Mt 16, 18). Iha ne’e espírito secularismo ho tan espírito at sira seluk labele ona atu halo monu Igreja ka Religião Católica iha Timor.
Ohin loron iha Timor, iha ema barak nebé alergy wainhira rona liafuan Igreja ka Religião Católica. Quanto mais sira rona ka hare tan Padre balu koalia konaba política maske la halo política. Ema sira henesan ne’e seidauk compreende didi’ak saida mak política. Tamba política ne’e vocação ida hanesan filósofo Max Weber dehan, maibé se di’ak liu tan compreende hanesan Papa Francisco dehan, katak política ne’e caridade ida nebé ás liu atu líder sira tanto Igreja como Estado hodi tau matan ba povo, basá “a política é uma sublime vocação, é uma das formas mais preciosas de caridade, porque busca o bem comum (…) A boa política procura caminhos de construção de comunidade nos diferentes níveis da vida social, a fim de reequilibrar e reordenar a globalização para evitar os seus efeitos desagregadores (…) Um tal olhar é o núcleo do autêntico espírito da política (…) Os políticos são chamados a cuidar da fragilidade, da fragilidade dos povos e das pessoas (…) Na atividade política, é preciso recordar-se de que independentemente da aparência, cada um é imensamente sagrado e merece o nosso afeto e a nossa dedicação” (FRANCISCO: 2020: 48-51).
Afirmação ne’e hatuur sentido klean ida, katak política laos mak tur iha cadeira Três Orgãos de Soberania estado nian, ka sai deputado, sai nain ba projeto, ka manan Pensão Vitalícia, la’e. Política iha ne’e, lori sentido hanesan sublime vocação, forma mais preciosa da caridade, atu buka bem-comum, construção da comunidade, cuidar das fragilidades no dedica an ba ema nia imagem nebé imensamente sagrado, hodi compreende katak poder ne’e hori uluk kedas Maromak fo atu cuida, hakiak, bali no tau matan ba Nia criatura sira (Gn 1, 26-30). Nune’e, wainhira jornalista sira husu “kenapa orang katolik harus berpolitik? Bispo Belo dehan “Bapak juga berpolitik. Duduk mencap paspor orang juga sudah berpolitik. Kita semua bekerja untuk masyarakat. Kita selalu berpolitik. Politik itu bekerja bagi masyarakat (…) di timor-timur tidak ada yang boleh melarang, hanya Tuhan yang melarang” (SIAGIAN Cs: 1997: 27).
Iha ne’e lori fali política ba hatuur iha ninia sentido lolós nian, nebé hori uluk kedas, filósofo boot hanesan Platão ho Aristóteles define, katak política ne’e teoria no prática lao dala ida ka lao hamutuk be halo ema servi malu ho virtude iha sociedade ida nia laran, hodi tende ba bem-comum ka bem-estar sociedade ida nian (cidade/polis). Hanesan ne’e mak política lolós, laos política bosok povo, laos política corrupta ka pensão vitalícia ou política projeto, etc. Ne’e laos ona política maibé politiqueiros (PLATÃO: 2014: 20-21). Igreja hori uluk kedas compreende didiak ona saida mak política no poder ne’e, maibé dala barak liu, político nain sira mak la comprende fali política ne’e maske sira moris no halo hela política ne’e.
- A Voz Salvadora
Iha parte ida ne’e, interessante atu ita hatene uluk ema sira nebé hasai lian makas lori Igreja nia naran hodi salva povo kiik sira iha situações difícieis, hanesan Dom Jaime Garcia Goulart iha 1940-1967, Dom José Joaquim Ribeiro 1967-1977, depois tuir fali Monsenhor nain rua maka Mns Martinho da Costa Lopes iha 1978-1983, Dom José da Costa Nunes iha 1992 sai Bispo Macau ho Timor nian, hodi guia mos Mons Carlos Filipe Ximenes Belo nebé lidera husi 1983-2002 (BELO: 2012, Vol. II: xiii). Laos sira de’it, maibe iha mos Na’i lulik barak, Frater, Madre inclui mos catequista sira nebé koalia ao mesmo tempo halo mos clandestina hodi salva povo to’o povo ne’e conquista nia independência.
Iha tempo Dom Jaime G. Goulart nian, wainhira nia hare ba situação difícil nebé Australo-Holandes ho Japones halo hodi povo terus no padre balu mos mate, nia halo kedas relatório ba Santa Sé (BELO: 2015: 112). Nune’e, Igreja Timor nia Vóz Salvadora ne’e hanesan Bispo Belo dehan “Saya bicara bukan untuk melawan tapi untuk membantu memperbaiki situasi (…) karena di Timor Timur tak ada dan tak boleh ada suara-suara, uskup perlu bicara. Karena orang-orang lain tak punya peluang untuk bicara, mungking karena takut (…) Agama itu di atas politik” (SIAGIAN Cs: 1997: 113).
Iha ne’e claro, katak Igreja koalia iha tempo balu tamba laos atu hadau cadeira ka poder, maibé atu salva no tau matan ba nia povo nuudar Mãe e Mestra, basá Igreja ho sarani/povo ne’e ida de’it, “Gereja adalah umat. Umat adalah Gereja. Apa yang dirasakan umat dirasakan Gereja. Apa yang dirasakan Gereja dirasakan oleh umat” (SIAGIAN Cs: 1997: 111). Nune’e, maske Nietszche dehan “Deus está morto”, Karl Marx dehan “a religião é ópio do povo”, Escopenhauer dehan “a religião é a imaginação ou a invenção humana” no animista radical sira iha Timor dehan Igreja ka Religião Católica ne’e fiar exportada, maibé labele ona sobu ou harahun Igreja ka Religião Católica iha Timor, tamba Igreja nia base angular mak Cristo no iha funu mos Igreja ka Religião ida ne’e contribui makas ba luta ukun rasik an nian.
Mai fali iha 1975, hare katak Fretilin adopta ona ideologia comunista, wainhira Indonesia invade Timor iha 7 de Dezembro de 1975 Bispo Dom José Joaquim Ribeiro hare Indonesia hanesan “anjos a cair do céu” atu salva Timor husi comunismo ne’e. Maibé tempo tuir mai Bispo Ribeiro mos considera fali “anjo” ne’e comporta an fali hanesan “demónio” halo tauk, intimida, viola, povo Timor. Nune’e, Bispo Ribeiro hakerek kedas carta ba Indonesia iha 1976 husu atu Indonesia resolve crime hirak ne’e, maibe Indonesia cuek tiha. Tuir fali mai iha 13 de Outubro de 1981 (peregrinação) Bispo hare ba genocídio nebé lao hela iha Timor, nia hakerek fali carta hodi haruka ba estrangeiro atu sira hare mos problema hirak ne’e em relação ho Povo nia moris liga ho direitos humanos” (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 289-291).
Husi ne’e, Magalhães dehan “Em 1981, a Igreja Timorense e o seu ‘bispo’ Msr. Martinho da Costa Lopes, tomaram atitudes muitos corajosas contra os abusos das forças indonésias, tornando-se um pilar da contestação à ocupação”. Husi ne’e Msr Martinho hahu buka dalan ona atu salva Fretilin hodi iha 1981 nia afirma ba rai liur liu husi rádio alemão katak liderança Movimento de Vanguarda Fretilin mesak eis seminarista de’it. Nune’e, nia dehan, atu Timor sai ona comunista ne’e precisa hare lai (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 333-336).
Hare katak Igreja koalia makas ona ba povo nia di’ak, iha Setembro de 1982 Xanana hakerek carta ba Msr Martinho Lopes, hodi hasoru malu iha Mehara iha Liurai Miguel dos Santos nia uma, husi ne’e Msr Martinho husu kedas ba Xanana atu haluha tiha comunismo ka marxismo hodi dehan “Filho, esquece o marxismo” (BELO: 2015: 120). Iha ne’e Viragem Ideológica hahu hodi hatur iha saida mak Unidade Nacional, atu afirma ba Timor oan hotu-hotu, tanto iha rai laran no mos rai liur, katak luta ba ukun an ne’e laos ema ida ka movimento ida de’it, maibé hotu-hotu, inclui mos inimigo do povo e traidores da patria sira (UDT, APODETI). Nune’e, sira hatene ona katak luta ba ukun an ne’e laos ona dalan mak tiru malu, maibé diálogo ka política no diplomacia, hanesan Bispo Belo dehan “Tembakan memang tidak perlu. Yang perlu itu tembakan dialog, atau masalah Timor Timur ini bukan solusi militer tetapi solusi diplomatic” (SIAGIAN Cs: 1997: 43 e 153). Tuir fali mai, iha tempo Mns Carlos Ximenes Belo nian, iha 1 de Janeiro de 1985 dia Mundial da Paz Igreja liu husi Msr Ximenes Belo elabora kedas texto ida ho reflexão crítica hodi apela ba mundo atu respeita povo Timor nia identidade no direito (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 367-368).
Durante funu Indonesia nia maneira ida atu ukun povo maka halo desenvolvimento iha Timor hodi hadau Timor oan nia fuan, basá tuir Indonesia katak Timor oan sira nia problema ne’e iha han no hemu, fo de’it hahan ba, halo de’it sira nia uma di’ak sira integrasi ona. Nune’e, sira halo tiha Estátua Cristo Rei, Catedral Díli ho tan perumahan sira. Maibé Bispo Belo la hare ba sira ne’e. Nune’e, iha 1989 nia hakerek carta ba ONU hodi husu referendo. Iha carta ne’e iha afirmação lubuk ida, maibé interresante wainhira Bispo Belo dehan “como responsável da Igreja Católica, e como cidadão de Timor, venho pedir ao Senhor Secretário-Geral para iniciar em Timor o processo de descolonização mais normal e democrático que é a realização de um REFERENDUM” (BELO: 2015: 124).
Husi posição contraposto ida ne’e halo Indonesia no pro-integracionista balu tarata Bispo Belo no tuda tan manu-tolun dois ba Bispo Belo nia leten, hodi dehan Bispo Belo ema nebé la hatene agradece, maibe Bispo Belo luta ba povo nia moris no nação nia di’ak nia dehan de’it “Saya hanya bermaksud menyalurkan suara masyarakat ke atas. Tapi, ya, barangkali ada yang beranggapan bahwa uskup Belo harus digeser. Bagi saya, digeser atau dibuang ke neraka pun, saya siap” (SIAGIAN Cs: 1997: 87). Nune’e, referendo 30 de Agosto de 1999 ne’e resultado ida husi Voz Igreja Católica nian.
Tebes duni, Igreja nia lian hanesan Bispo Belo dehan “saya berfungsi sebagai suara bagi mereka yang tidak bersuara” (SIAGIAN Cs: 2007: 136). Nune’e, mak discurso iha momento simu Prémio Nobel da Paz nian, iha 10 de Dezembro de 1996, nia dehan ba mundo tomak, katak “I firmly believe that I am here essentially as the voice of the voiceless people of East Timor who are with me today in spirit, if not in a person” (SIAGIAN Cs: 1997: 246). Los, Igreja nia Voz ne’e Voz salvadora, tan iha momento nebá Igreja de’it mak bele koalia no Igreja de’it mak koalia ema rona netik, seluk ne’e ema atu rona mos ema sei hanoin dala sanulu.
- Uma Luta Secreta
Durante II Guerra-Mundial, nebé Japão ho Australo-Holandes raut malu iha Timor, David Scott dehan katak Igreja Católica mos assume papel importante hodi defende rai Timor, hanesan Dom Jaime Garcia Goulart, ho tan padres seluk nebé mate, Pe. Norberto de Oliveira Barros e Pe. António Manuel Pires iha Nu-Turu (MAGALHÃES: 2007, Vol. I: 8). Husi ne’e, Igreja nia luta continua mai to’o tempo invasão Indonésia nian. Nune’e, Magalhães dehan “A fim de evitar o domínio indonésio também na própria Igreja, D. Martinho Lopes conseguiu que Roma aprovasse o Tétum, como língua litúrgica. O Ordinário da Missa na língua veicular timorense foi aprovado em 7 de Abril de 1981. Uma nota pastoral, assinada já por Monsenhor Ximenes Belo, em 31 de Outubro de 1983, confirmava o Tétum como língua da liturgia em Timor” (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 336). Nune’e, iha 10 de Outubro de 1989, Papa João Paulo II mai iha Tasi-Tolu celebra missa ho Tétum hodi halo povo Timor orgulho teb-tebes.
Tuir fali mai husi encontro nebé realiza iha Mehara ne’e mak Xanana fo programa RER nian ho documento balu nebé descreve konaba violação be Indonesia halo ba Timor, descreve mos sofrimento Timor nian iha documento nebá, ho foto balu atu Msr Martinho lori ba apresenta iha mundo internacional. Nune’e, Magalhães dehan “Esta reunião de Xanana Gusmão com Monsenhor Martinho da Costa Lopes, em Setembro de 1982, representou um enorme avanço para a resistência timorense. Com ela foi selada uma forte cumplicidade entre a resistência e a igreja. Através da igreja a resistência podia contactar, de novo, com a componente externa da Fretilin e com o mundo. Desenvolveu-se e aprofundou-se uma mútua influência e cooperação entre ambos e isso foi fundamental para o sucesso da luta” (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 338-339).
Husi ne’e ita hare oinsá mak Msr Martinho ho Xanana cria estrategia foun, hodi hamonu tiha Karl Marx ho Lenin iha Timor nebé Fretilin adopta hodi hakarak luta mesak, be cria de’it mak rungu-ranga no divisionismo. Interessante no furak teb-tebes tan iha ne’e mak Igreja ho povo serviço hamutuk hodi halo Viragem Ideológica, Unidade Nacional, Diálogo de Paz, hodi orienta malu ba ukun an. Ho ne’e mak dala barak KWI tenta atu hatama Diocese Díli ba Indonésia maibé Bispo sira rejeita, tan Igreja iha ona esperança katak loron ida Timor sei ukun rasik an.
Nune’e, Igreja hare katak durante tinan barak Timor nia problema tama hela iha cinzas do esquecimento, Administrador ka Bispo sira serviço makas ho líder resistência nian hodi buka dalan to’o Vaticano atu husu Santo Padre mai Visita Timor. Nune’e, Santo Padre João Paulo II mai duni iha Timor. Indonesia ho pro-integracionista sira buka dalan atu cancela maibé labele. To’o iha Aeroporto Timor nian, Santo Padre labele rei rai, tamba Timor hanesan parte ida Indonesia nian, maibé to’o iha Tasi-Tolu, Igreja nia política tau hela crucifixo ida iha rai. Nune’e, Santo Padre molok sae ba Altar nia sei hakneak hodi rei uluk Crucifixo ne’e. Ho ida ne’e mundo internacional hatene katak Timor ne’e nação ida, laos província ka parte ida Indonesia nian. Husi ne’e Timor nia problema nakloke liu tan ba Mundo Internacional nia matan. Jovem sira orgulho halo kedas reação contra invasores sira (FELGUEIRAS Cs: 2010: 150-151).
Tuir fali mai hare katak Bispo Belo luta makas ba Paz no Direitos Humanos ONU bolu tiha Belo ho Horta ba simu timu Prémio Nobel da Paz. Atu salva Timor husi Ideologia comunista, durante funu Igreja organiza peregrinação tinan tomak ida 1987-1988 be hanaran Ano Mariano nian, Lecidere, hodi manifesta nafatin caráter catolicismo nian. Tuir mai ho tan Santo Padre nia visita, Comunismo hahu lakon dadaun. Nune’e, iha momento simu Prémio Nobel da Paz Bispo Belo halo discurso brilhante ida hodi hatudu ba mundo katak povo Timor hakarak ukun an no laos comunista. Nune’e, Bispo Belo dehan “Above all, above all else, I am mindfull and humble in my thoughts of Pope John Paul II, who did so much in the face of overwhelming odds in the epochal struggle to remove the yoke of Communism from Poland and other nations who have been told to be realistic and accept their fate. The Holy Father has provided an example and a depth of inspiration to me that can never be equaled. My gratitude to John Paul II can not be adequately expressed” (SIAGIAN Cs: 1997: 246). Iha ne’e, Bispo Belo atu dehan, nia agradece ba Papa João Paulo II tamba ho nia visita, nia hamos tiha comunismo iha país barak inclui mos Timor-Leste.
Tempo tuir mai, tan interesse ba nação no povo nia di’ak, durante funu padre sira hahu subar no lori guerrilheiro balu ba mai. Hanesan Pe. Mário Belo pároco iha Ermera husi 1983 to’o 1992 nia sempre tula Xanana Gusmão ba mai hodi hasoru malu ho Ernesto Dudu, João Bosco, etc. Além de Pe. Mário Belo, iha mos Padre seluk nebé halo hanesan ne’e iha 1991, hanesan Pe. Domingos Soares (Maubere), Pe. António Gonsálves, Pe. Jovito do Rego, Pe. Rafael, Pe. Sancho, Pe. Francisco Barreto e Hilário (MATOSO: 2005: 161 e 178). Depois de sira ne’e iha tan Pe. Seluk hanesan Pe. João de Deus, Pe. Locatelli, Pe. Manuel Magalhães Pe. Nasher, Pe. José Martins (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 372). Tuir mai Pe. Martins nebé clandestinamente lori rádio-emissor ida husi Jakarta mai Díli hodi lori ba Baucau hodi fo ba guerrilheiro sira. Tempo tuir mai lori tan máquina de filmar no tempo tuir mai lori tan Telefone de comunicação via satelite ida (FELGUEIRAS Cs: 2010: 100-102).
Ikus liu husi ne’e maka Pe. Domingos da Cunha, Pe. Leão da Costa nebé dirige Externato de S. José, hodi halo mos clandestina barak, Pe. Domingos Maubere, Filomeno Jacob, sira mak desempenha função ba preparação referendo de autodeterminação. Pe. Maubere mak lori telefone satelite ida ba Comandante Nino Conis Santana iha Ermera (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 374). Iha Masacre Santa Cruz, Max Stahl mak barani halo video no foti foto, maibé antes nia sai husi Santa Cruz, TNI sira passa revista no hadau tiha buat hirak nebé nia lori, material sira nebé nia halo video no foti foto ne’e nia subar tiha iha rate Santa Cruz, lokraik mak Max Stahl husu ajuda ba Padre ida lori nia mai foti fali ninia sasan hirak ne’e, hodi processa clandestinamente ba rai liur ikus mai video no foto hirak ne’e espalha ba mundo tomak (FELGUEIRAS Cs: 2010: 169).
Igreja ho nia técnica política nian loke Escola Externato de São José husi Pe. Leão da Costa no Pe. José António nebé hela iha Motael, hodi contribui atu organiza mos jovem sira ba manifestação Massacre Santa Cruz nian, maibé ikus mai ema hatene escola ne’e ema taka tiha (FREITAS: 2015: 506). Nune’e, claro, katak husi visita amo Papa nian, simu Prémio Nobel da Paz ho tan Massacre de Santa Cruz, ne’e mak Mundo Internacional foin loke tilun no loke matan lolós ba Timor nia problema. Nune’e, liu husi processo lubuk ida ONU hatan duni ba Bispo Belo nia pedido hodi realiza referendo iha Timor. Maibé antes ba referendo, iha tempo campanha eleitor nian, Igreja hasai carta ida hodi explica no consciencializa povo dehan “a cosnsulta é uma única oportunidade. Não havemos de obter mais outra ocasião (…) se se aceitar a autonomia significa viver junto para sempre com a Indonésia; e se rejeitar a autonomia significa separar-se da Indonesia para sempre” (GOMES: 2001: 133). Husi ne’e mak lori povo ba rejeita autonomia ho 78,5%. Atu dehan katak Igreja mos sacrifica an luta, fakar ran mate no terus hamutuk ho povo, exemplo kiik hanesan iha massacre Setembro negro iha 1999 padre, frater no madre balu luta to’o ema oho mate iha Suai.
Ho sira ne’e hotu mak iha 2004 wainhira Alkatiri nuudar Primeiro Ministro, dehan matéria religião moral hanesan de’it facultativa ba 32 escolas, Igreja hamrik kedas hodi halo demonstração pacífica durante loron 19, hahus husi 19 de Abril to’o 8 de Maio de 2005, hodi demite tiha Alkatiri. Durante demonstraçao núncio apostólico iha Indonesia wainhira missa iha Catedral Díli no Atabae nia encoraja Timor oan sira “a confrontarem os que tentam destruir a Igreja”. Husi ne’e Magalhães dehan iha Estado Laico iha “separação do poder do estado e do poder da Igreja. Mas o realismo e o bom senso recomendariam que se estivesse em devida conta uma estrutura sócio-religioso tão importante e tão necessária (…), Mas seria importante que não ignorasse o contexto histórico e o passado recente do país e da Igreja” (MAGALHÃES: 2007, Vol. III: 703-708). Ne’e katak oras ne’e mak ita buka separa fali Estado Ketak Igreja ketak ne’e precisa hare didi’ak.
Sira ne’e hotu significa iha tempo funu Igreja mos halo reação barak liu husi liafuan no hahalok hodi hasoru ocupante sira, basá “em reação a essas campanhas e aos massacres nelas praticados, a Igreja tornara-se mais crítica e assumira publicamente a sua reprovação do comportamento desumano dos ocupantes, e os timorenses recusavam cada vez mais a presença Indonesia” (MAGALHÃES: 2007, Vol. III: 341). Ikus liu iha 2022 hare fali ba tempo nebé liu ba, Mesa Parlamento rahun arbiru, crise política dada ba bebeik, Caso Covid-19 mos dados tun sae, democracia ida ne’e mos quase lakon ona ninia essência, iha vésperas eleição Presidencial nian, Igreja sai kedas Carta Pastoral hodi dehan ba povo katak “Vota ho Consciencia”.
Los tebes duni, Igreja Católica hori uluk hori wain hanesan CRDTL dehan “a Igreja Católica em Timor-Leste sempre soube assumir com dignidade o sofrimento de todo o Povo, colocando-se ao seu lado na defesa dos seus mais elementares direitos” (Preâmbulo). Husi ne’e mak Igreja to’o ohin loron luta bebeik ba povo nia dignidade, ba nia direito, etc. tan Povo ne’e ida de’it ho Igreja hanesan Bispo Belo dehan. Nune’e, tempo funu mos Povo halai ba Igreja, Inundação mai mos Povo halai ba Igreja, tan povo ne’e hatene ona katak iha Na’i nia uma mak nia bele sente netik hakmatek uituan ba nia moris.
Conclusão
To’o iha ne’e, ita hatene katak Igreja nia sacrifício ba povo no ba rai ida ne’e boot tebes duni. Ita bele hare iha ponto haat: primeiro, iha facto existencial no histórico Timor nian, poder espiritual mak tama uluk. Nune’e, indiscutível atu ita marginaliza Igreja ka Religião Católica, basá Timor ne’e Terra de Santa Cruz e Terra de Santa Maria; segundo, poder ka política ne’e sublime vocação, ou caridade ida nebé líder hotu-hotu assume atu construi sociedade ka bem-comum; terceiro, iha Timor Igreja nia lian ne’e Voz Salvadora, tan husi Igreja mak mundo internacional loke tilun ho matan hodi rona no hare Timor nia problema; quarto, ukun an ne’e Igreja mos luta, liu husi Administradores/ Bispos, Padres, Madres, Fratres, Catequistas, sira nia fo an hodi terus hamutuk ho povo. Facto histórico sira ne’e mak nu’u resposta ba questão sira leten.
Nune’e, nuudar foin sae no hanesan estudante ida iha rai ne’e nia leten, hakarak teb-tebes relembra história, hanesan ema dehan “relembrar o passado para melhor construir o futuro”. Tamba wainhira ita relembra história ita hahu ona sente ema seluk nia terus, sacrifício no kosar ben ba ita. Tamba ne’e, ita precisa duni sai hanesan “uma nova geração que relembrar a história” hodi hari Timor hanesan um país justo e próspero no desenvolve Timor hanesan uma sociedade solidária e fraterna.
Referências
SIAGIAN, Frans Sihol –TUKAN, Peter, Voice of the Voiceless (Suara Kaum Tak Bersuara), Obor Jl. Gunung Sahari 91 Jakarta Pusat 10610, 1997.
PAPA FRANCISCO, Carta Encíclica Fratelli Tutti, Assis, 03 de Outubro de 2020.
PLATÃO, O Político, Trad. Carmen Isabel e Leal Soares, 2ª Edição, Círculo de Leitores e Temas e Debates (Oxford), 2014.
WEBER, Max, Ciência e Política; duas vocações, Trad. Leondas Hengenberg e Octany Silveira da Mota, Copyraight Dunker & Humblot, Berlim, 1967.
BELO, Dom. Carlos Filipe Ximens S.D.B, História da Igreja em Timor-Leste 450 Anos de Evangelisação (1562-2012), Vol. I, 1ª Edição, Tipografia Diocesana, Baucau, 2012.
______, História da Igreja em Timor-Leste 450 Anos de Evangelisação (1562-2012), Vol. II, 1ª Edição, Tipografia Diocesana, Baucau, 2012.
______, Lendas e Narrativas da História da Igreja em Timor-Leste, In Povos e Culturas, (19), 73-136, disponível em: https://doi.org/10.34632/povoseculturas, 2015, acesso em: 01 de Julho de 2022.
MAGALHÃES, António Barbedo, Timor-Leste Interesses Internacionais e Actores Locais, Volume I Da invasão australo-holandesa à decisão australo-indonésia de anexar 1941-1974, Ed. Edições Afrontamento/ Rua Costa Cabral, 859, Porto, Novembro 2007.
____________, Timor-Leste Interesses Internacionais e Actores Locais, Volume II A Luta Pela Independência 1974-1999, Ed. Edições Afrontamento/ Rua Costa Cabral, 859, Porto, Novembro 2007.
____________, Timor-Leste Interesses Internacionais e Actores Locais, Volume III A Difícil Construção do Estado Democrático 1999-2007, Ed. Edições Afrontamento/ Rua Costa Cabral, 859, Porto, Novembro 2007.
PINHEIRO, Francisco (Padre), História de Timor Leste, Tempo de Colonialismo (Portugal), Tempo de Ocupação (Indonesia)e Tempo de Referendo (Independência), Sebenta do Ensino, ISFIT, 2018.
GOMES, José Júlio Perreira, O Referendo de 30 de Agosto de 1999 em Timo Leste, o Preço da Liberdade, Artes Gráficas S.A. Almeida Sousa, Lisboa, 2001.
FELGUEIRAS, João – MARTINS, José Alves, S.J, Nossas Memórias DE VIDA em Timor, 2ª Edição, Editorial A. O. Braga, Junho, 2010.
MATOSO, José, A Dignidade – Konis Santana e a Resistência Timorense, 1ª Edição, Coleção Temas e Debates, Outubro de 2005.
CÁCEGAS, Luís – SANTA CATARINA, Lucas, História de São Domingos particular do Reino e conquista de Portugal, Primeira [quarta] parte, 3ª Edição, Lisboa, Typ. do Panorama, 1866.
VASCONCELOS, Pedro Carlos Bacelar de, (Cord.), Constituição Anotada da República Democrática de Timor-Leste, Editor: Direitos Humanos- Centro de Investigação Interdisciplinar Escola de Direito da Universidade do Mino Campus de Gualtar, Braga, Colaboradores: Alexandre Corte-Real de Araújo, Et All, Empresário Diário do Mino, Lda. Rua de Santa Margarida, Braga, 2011.
FREITAS (2015), Bendito dos Santos, O Processo do Desenvolvimento da Educação em Timor-Leste.Visão Retrospetiva e Perspetivas Futura, Disponível em: https://revistas.ucp.pt/index.php/povoseculturas/article/download/9008/8876, Acesso em: 30 de Junho de 2022.