Hakerek na’in: David Martins
Finalista da Faculdade de Filosofia e Primeiro ano de Teologia
Introdução
Ema nebé estuda filosofia, nia hatene saida mak “filosofia enquanto filosofar”, katak filosofia ne’e wainhira ita halo filosofia, be halo ita sai “amante da sabedoria”, iha nebé ita ema iha entusiasmo boot hakarak hatene buat ruma nebé ita sente furak no admirável. Nune’e, filosofia katak ita hatuur assunto ruma depois ita buka hatene assunto ne’e atu dehan saida ba ita. Tamba ne’e, título refere ha’u foti husi título do lívro Timor, Insuportável Ruído das Lágrimas (2000), jornalista sira mak hakerek be contempla situação tomak durante referendo.
Objetivo husi título ne’e lori ita ba hatene, primeiro, hare konaba oinsá Portugal falha iha nia política descolonização Timor-Português nian; segundo, hare konaba oinsá mak Indonesia falha iha nia política hodi Timor conquista ninia Independência; terceiro, hare konaba Scapegoat Eurico Guterres ho nia membro sira nuudar milícia durante funu no referendo; quarto, hare konaba se mak luta to’o hetan ukun-rasik an, povo (Movimento de Vanguarda) ka partido?.
- Quadro Geral
Iha século XIV sa’e mai ne’e iha nação rua Espanha ho Portugal de’it mak domina mundo tomak. Nune’e, iha tinan 1479 nação rua ne’e halo acordo ida hodi ida-idak ba descobre nação seluk nia riku-soin ka rain ba sira nian. Maibe iha processo de descobrimento nia laran nação rua ne’e sempre hadau malu bebeik. Tamba ne’e mak amo Papa iha Santa Sé liu husi BULA INTERCOETERA ho Papa Calixto III nia ukun halo tiha acordo ida entre Espanha ho Portugal hodi Papa fo tiha poder privilégio ba nação rua ne’e atu ida-idak descobre de’it ninian (LIMA: 2014: 47). Tuir mai ho TRATADO TORDESILHAS iha 7 de Junho de 1494 amo Papa Alexandre VI fahe tiha mundo ba rua, Oriente ba Portugal no Ocidente ba Espanha. Acordo ne’e hanaran acordo de Alcantra (MORREIRA: 1978: 11).
Iha fali tinan 1514 maka Papa Leão X ho “Bula Dum Fidei Constatiam” concede privilégio ba Liurai Portugal nian atu haruka nia ema sira ba descobre rai sira nebé tama iha sira nia área descobrimentos nian (BELO: 2012, Vol. I: 35). Hahu husi ne’e maka Vasco da Gama ema Portugal no Cristopher Colombus ema Espanha, sira nain rua hamutuk ho sira seluk hahu ona ida-idak ba descobre ninian tuir buat nebé amo Papa fahe tiha ona. Nune’e, ita hatene katak Timor arquipelago ka ilha ida nebé pertence ba Portugal, hodi Portugal ukun ba século barak.
Iha divisão ba Espanha ho Portugal ne’e, iha processo de governação nian mos sira hasoru problema boot lubuk ida, hanesan: Revolução Frances 1789-1799 nebé derruba tiha mentalidade Monarquia husi imperador Louis XIV nian; Revolução Industrial 1820-1840; I Guerra Mundial 1914-1918; II Guerra Mundial 1939-1945; Guerra Fria 1947-1991; Expansão do Comunismo Sec. XIX-XX, etc. Nune’e, acontecimento hirak ne’e lori mos corrente balun nebé causa mos ba instabilidade ukun nação rua ne’e nian. Husi ne’e, claro katak Timor mos tama hotu iha corrente hirak ne’e. Nune’e, mai ita hare hanesan tuir mai.
- Timor Português
Em relação ho divisão leten ne’e, halo Portugal sama ain iha Timor mais ou menos iha 1515 mai to’o 1975. Husi ne’e katak Portugal ukun ita durante século 4 nia laran, ou seja, tinan 460 ita submete ba Portugal. Bele dehan mos sai atan ba Portugal nia ukun nebé ditadura. Maibé interessante, basá iha 29 de Novembro de 1975 Francisco Xavier do Amaral iha simu investidura nuudar primeiro PR Timor nian, nia dehan, “O desejo imanente e inquebrantável do povo de Timor-Leste para reconquistar a sua independência começou no mesmo instante em que os primeiros colonialistas portugueses puseram os pés nas nossas praias” (ARAÚJO: 1977: 37). Ne’e katak hahu kedas Portugal sama ain iha Timor, Timor oan sira foti ulun no se hirus matan ona hasoru kedas colonialista sira. Iha momento nebá la iha Movimento de Vanguarda nem partido ida mos seidauk existe. Nune’e, los tebes duni hanesan Lobato dehan “E que a ideia de Liberdade, o desejo de independência nasce com o Povo, vive com o Povo, pulsa todos os dias no coração do Povo” (LOBATO: 2018: 80).
Durante Timor iha Portugal nia ukun, Timor oan tomak la iha liberdade, dignidade, direito, basá colonialista sira hakribi, ameaça, intimida, haruka selu impostos, trabalhos forçados, etc. Hahu kedas husi nebá, povo Timor laos de’it hakruk bebeik maibé sira mos hamutuk ho liurai sira hodi halo revolta, hanesan Revolta de Camenasse 1719, Levantamento de Laclo e Ulmera 1861, de Cová e Cotubada 1868-1869, a revolta de Manufahi 1912 liderado husi Dom Boaventura no sublevação de Uato-Lari 1959 (LOBATO: 2018: 84).
Iha I Guerra Mundial, Timor Português la perturbado, maibé iha II Guerra Mundial Timor Português hahu hetan perturbação husi nação seluk. Nune’e, Augusto Manuel Correia descreve prefácio iha A. Barbedo de Magalhães nia livro, nia dehan, durante II Guerra Mundial Portugal enfrenta desafio tolu, maka “guerra colonial, a descolonização e o processo de independência de Timor-Leste” (Prefácio do PR IPAD). Los duni, iha II Guerra Mundial Japão la prevê atu invade Timor Português, maibe wainhira Japones funu ho Australo-Holandes, consuquência Timor oan mak mate barak liu. Nune’e, Timor oan lubuk ida apoio australiano sira, hanesan liurai Dom Aleixo Corte Real ho sira seluk tan. Iha ne’e mos David Scott dehan katak Igreja Católica assume papel importante ba combatividade ne’e, hanesan Dom Jaime Garcia Goulart, ho tan padres seluk nebé mate, Pe. Norberto de Oliveira Barros e Pe. António Manuel Pires, iha Nu-Turu (MAGALHÃES: 2007, Vol. I: 8).
Durante II Guerra Mundial, Australia aliado ho Holanda, Portugal neutro, maibe iha 17 de Dezembro Japones nia funu expande mos mai Timor Português, tamba ne’e maka Australia ho Holanda mos tama mai iha Timor atu halo contra ataque (MAGALHÃES: 2007, Vol. I: 20). Husi ne’e lori ona ameaça boot ida ba Portugal ho nia posição neutro ne’e. Nune’e, iha tempo tuir mai Japones dehan ba Portugal, se neutro duni karik duni sai tiha militares holandes sira husi Timor, se la’e sira sei inavade mos Timor Português, maibé Portugal labele resolve problema ne’e ikus mai Australia aliado ho Holandes declara tiha funu contra Japones iha dia 8 de Dezembro de 1941 hodi raut malu mos iha Timor (FREI: 1996: 289).
Maibé antes ne’e, iha 1613 Jean Hornai ema Portugal hola feto ema Solor hodi hela iha neba, be ikus mai entrega tiha Solor ba Holanda. Iha tinan 1572, Militar sira halo benteng iha Solor. Iha tinan 1752 Holanda foti Kupang. Iha tinan 1661 acordo Lifau nian nebé fahe tiha Solor ba Portugal no Kupang ba Holanda. Tempo tuir mai, data nebé Portugal entrega Timor ba Holanda maka 1851, 1859, 1893, 1903 no 1914 (PINHEIRO: 2018: 4). Husi ne’e, durante funu entre Australo-Holandes ho Japones iha Timor Português, resulta Japones lakon no mate barak, nune’e iha tinan 1942 Japones rende hodi hahu evacua fali ba sira nia rain no tempu tuir mai Australia ho Holanda mos evacua ba sira nia rain iha 1943. No depois de ida ne’e Australia hakerek carta ba Reino Unido dehan “Portugal falhou completamente nas disposições para defender Timor” (MAGALHÃES: 2007, Vol. I: 49).
Durante II guerra mundial Magalhães dehan “os povos de Timor foram expolorados pelas forças portuguesas, japonesas holandesas e australianas, os timorenses perderam 40.000 mil vidas” (MAGALHÃES: 2007, Vol. I: 51). Ho ne’e mak Dunn dehan “o custo em vidas timorenses foi enorme e nunca foi calculado com precisão” (DUNN: 2003: 22). Husi ne’e Magalhães dehan “Salazar e Marcelo Caetano foram totalmente incapazes de definir uma linha política realista para a solução do problema colonial” (MAGALHÃES: 2007, Vol. I: 55).
Durante Salazar nia ukun povo kiik sira iha país coloniais mak vítima. Nune’e, iha Portugal laran povo no militar balun hahu ona atu halo revolta contra Salazar. Processo lubuk ida lao mai iha 25 de Abril de 1974 Salazar nia regime monu hodi Marcelo Caetano mak sae fali. Husi ne’e mak sira fo biban ba Timor atu bele determina rasik ita nia futuro. Basá depois de II Guerra Mundial hari tiha ONU iha 1945, hodi hatuur iha nia preâmbulo iha nia carta, katak atu promove direitos humanos, promove povo no fo direito ba povo nebé iha país coloniais sira atu bele iha autodeterminação ba sira nia futuro (MAGALHÃES: 2007, Vol. I: 61).
Nune’e mak iha 25 de Abril de 1974 acontece revolução dos cravos iha Portugal Timor oan sira halo kedas formação dos Partidos, UDT nia idelogia maka Federação ba Portugal nebé Fretilin considera hanesan movimento fantoche, Apodeti nia ideologia mak Integração ba Indonesia nebé Fretilin considera hanesan Reaccionário/traidor, ASDT transforma ba FRETILIN nia ideologia mak Ukun Rasik an ka Independência imediata. FRETILIN iha ne’e laos hanesan Partido, maibé Movimento de Vanguarda povo nian nebé continuadora da luta “FRETILIN considera-se, portanto, a continuadora de todas as tentativas emancipalista e a materialização das mais profunda aspirações do nosso Povo” (LOBATO: 2018: 143). No iha duni FRETILIN nia Programa Vasto nia rasik dehan “FRETILIN é o movimento de vanguarda que encarna as aspirações mais profundos do Povo de Timor-Leste” (LOBATO: 2018: 321). Nune’e, Lobato dehan “a FRETILIN identifica-se com o Povo, a FRETILIN torna-se Povo, o Povo é a FRETILIN” (LOBATO: 2018: 45).
Hahu husi ne’e, Timor mehi ona ba Independência, basá país coloniais barak mak realiza ka resolve ona guerra colonial, descolonização no independência, hodi contempla saida mak Movimento das Forças Armadas Portugal hatuur, hanesan Descolonizar, Democratizar e Desenvolver. Maibé iha caso Timor-Leste nian Portugal falha, basá acontece Golpe do Estado nebé halo husi UDT iha 10 e 11 de Agosto de 1975 no Contra-Golpe nebé FRETILIN halo ba UDT iha 20 de Agosto ne’e, governador Lemos Pires la iha capacidade atu resolve, hodi halai tiha ba Atauro iha 26 de Agosto de 1975. Tuir Pe. Felgueiras ho Martins, katak Pires halai ba Atauro ne’e laos atu abandona Timor, maibé ne’e estrategia ida, basá se Pires la halai, nia sei tama prisão ou assina carta integração nian (FELGUEIRAS Cs: 2010: 27).
Durante guerra civil hahu mai to’o iha 20 de Maio Fretilin mak hetan vitória. Husi ne’e mak partido UDT, Apodeti, Kota e Trabalhista halai ba iha Batugade, depois ba assina tiha carta integração nian iha Bali iha 29 de Novembro de 1975 be hanaran Declaração de Balibo. Iha nebá iha UDT nia petição ba Indonesia, iha alinea (a) UDT dehan “tendo em conta a clara incapacidade do Governo Português para desenvolver o processo de descolonização em Timor Oriental” (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 282). Tuir ha’u, sira assina carta ne’e, parece sira iha razão tolu, primeiro, tamba sira lakon iha guerra civil; segundo, tamba sira dehan Fretilin comunista; terceiro, katak integra ba Indonesia atu desenvolvimento mai lalais. Iha guerra civil ne’e mos Horta dehan “a guerra civil tinha provocado um número total de mortos na ordem dos dois a três (MAGALHAES: 2007, Vol. II: 268).
Iha ne’e claro, katak Portugal falha ka gagal ona iha ninia política oinsa resolve guerra colonial, oinsa descolonizar no oinsa salva no orienta Timor atu sai independente. Nune’e, Timor monu fali ba Indonesia nia liman, hodi iha 7 de Dezembro de 1975 invasão hahu, designado Timor hanesan Timor Timur ka 27ª província Indonesia nian.
- Timor Timur
Indonesia invade Timor iha época Guerra-Fria nian. Maibé, molok invasão, Indonesia hare katak Comunismo expande ona ba nação barak. Nune’e, iha 1972 serviços secretos militares Indonésia nian hahu preocupa ona ho Timor atu labele monu ba comunismo. Ho razão katak Indonésia foin hasoru experiência moruk G30 SPKI iha 1965. Tamba ne’e, tuir Indonesia katak “A vitória comunista no Vietname fê-los pensar que a incorporação de Timor Português na Indonesia seria a melhor maneira de prevenir a influência comunista no território e evitar os seus efeitos desestabilizadores sobre a Indonesia. Se os laços com Portugal fossem quebrados, a única alternativa que admitiam era a integração na Indonesia. Este era, pelo menos, o sentimento dominante na liderança militar indonésia, nessa altura” (MAGALHÃES: 2007, Vol. I: 153).
Nune’e, durante golpe no contra-golep nebé UDT ho FRETILIN halo ba malu, Indonesia halo tentativa tolu atu legitima ninia poder iha Timor, maibé Portugal la coolabroa. Primeira tentativa maka depois de duas semanas do golpe, Indonesia hakarak haruka o contratorpedeiro ‘Monginsidi’ atu lori governador Portugal Lemos Pires ba tau iha fatin seguro. Iha ne’e mak Lemos Pires simu karik Indonesia tama dadauk ona, maibé Pires dilema hodi lakohi simu. Segunda tentativa, maka wainhira Almeida Santos visita Jakarta PRI iha memorando ida nebé husu atu Timor integra ba Indonesia hodi nia assina maibé Lemos Pires rejeita. Terceira tentativa, iha 31 de Maio de 1975 ocupantes Indonesia hili Timor oan 37 hodi assina ho obrigatoriedade em porta fecahda iha Díli pedido ida atu integra Timor ba Indonesia. Ho ida ne’e maka Soeharto ratifica tiha pedido ne’e hamutuk ho UDT nia pedido iha 16 de Julho de 1976 hodi legaliza Timor sai hanesan 27º província Indonesia nian be bolu Timor Timur (MAGALHÃES: 2007, Vol. I: 210-211).
Durante funu Indonesia hetan apoio husi nação lubuk ida, iha 1976 América oferece avião 13 ho merek Bronco OV-10, tempo tuir mai iha 1978 britânico sira fornece fali avião sira ho merek Hawk hamutuk ho bomba de Napalm ho tan Sprays químicos sira hodi destrui Timor (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 297). Timor fali nunca hetan apoio husi rai liur, país vizinho sira apoio tiha Indonesia. Resistência hela de’it ho kilat nebé Portugal rai hela. Iha 1978 Indonesia bomba Timor aat didi’ak, “Dezenas de milhares de civis timorenses foram forçados a avançar à frente dos soldados Indonesios, como escudos humanos, para se protegerem dos ataques da Fretilin”. Iha momento nebá Timor oan 140.000 mak concentra tiha iha foho Matebian, guerrilheiro sira iha de’it kilat 527 nebé soldado Indonésia nian besik 45.000 cerca metin tiha. Nune’e, iha 22 de Novembro de 1978 última grande base de apoio Timor nian monu tiha ba Indonesia nia liman, no iha 31 de Dezembro de 1978 Lobato mate (é possível que tenha usado a sua última bala para se matar a si próprio, a fim de evitar ser capturado ainda vivo e feito prisionéiro). Iha fali 16 de Fevereiro de 1979 Indonesia sira destrui tan última base da Resistência iha Fatubessi, Ermera (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 308-311).
Husi ne’e katak povo barak mos mate. Tuir Relatório CAVR dehan ema besik 180.000 mak mate. Tuir dados nebé Igreja hatuur antes Gabriel Defert no George Aditjondro cita katak 308.000 mak mate, laos mate de’it basá “Além destes muitos milhares de mortos, muitos outros timorenses, incluindo velhos e crianças, foram torturados, e muitos mulheres foram violados” (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 215).
Hahu husi ne’e mai, situação hakmatek tiha, Governo Indonesia hanoin katak sira manan tiha ona. Nune’e, Indonesia nomeia tiha Mário Carrascalão hanesan governador hodi hahu halo desenvolvimento. Maibe iha 1979 to’o 1980 Xanana hahu hanoin oi-oin hodi convida guerrilheiro sira halo encontro atu Reorganiza funu. Nune’e, iha 1 de Março de 1981 hahu primeira conferência nacional iha Lacluta nebé dura ba semana ida. Husi ne’e “a resistência renasceu das cinzas, sob a liderança de Xanana Gusmão, com uma nova estratégia, muito mais realista, aberta ao diálogo e a todos os patriotas, incluindo os que colaboravam com o inimigo. A arte de ‘conviver com o ocupante’ e de ‘vestir a capa do inimigo’ passou a ser uma componente essencial da estratégia da luta” (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 314-316).
Hahu husi nebá mai Xanana iha nia Conferência nacional sira, nia dehan “É o povo que faz a guerra por participar na guerra (…) Não falamos de apoio da população como uma coisa abstracta ou acessória, falamos da participação da população como uma coisa concreta, real e fundamental (…) Tem um caráter mais verdadeiro e palpável quando definimos que o povo participa na luta porque, em suma, a luta é do povo e não é apenas nossa (…) da heróica resistência contra a ocupação estrangeira da nossa pátria e património sagrado de todo o povo. Uma guerra revolucionária é uma guerra do povo” (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 319 e 321). Iha ne’e, ita hare ona oinsa mak Xanana tane as povo nia luta to’o Xanana rasik dehan “eu não sou herói, o herói, o verdadeiro herói é o povo de Timor- Leste”.
Husi ne’e, Xanana aplica nia teoria “arte de viver com o inimigo ou vestir a capa do inimigo”, hodi reorganiza país husi RER ba CRRN ba CNRM ba CNRT. Maibe, desde kedas CRRN Xanana dehan “O CRRN tinha como o centro das suas obrigações, o objetivo de ampliar a Resistência a um plano verdadeiramente nacional”. Mai fali iha 1989 Xanana nomeia Horta hanesan responsável máximo ba CNRM. Nune’e, “A partir de então, a luta da resistência a nível internacional passaria a ser conduzida apenas pelo CNRM, desaparecendo práticamente o papel desempenhado pela Fretilin na luta a nível internacional” (MAGALHÃES: 2007, Vol. I: 380-383). Nune’e, “O CNRM a acreditava que, através do diálogo, todas as partes envolvidas no conflito se convenceriam da necessidade de realizar um referendo sobre a autodeterminação” (CAVR: Cap. 5: § 141). Iha ne’e viragem da ideologia ho estrategia política la’o, hodi hahu ona saida mak UNIDADE NACIONAL atu hatudu katak povo tomak mak luta ba Independência. Nune’e, significa durante funu povo mak luta, maske organiza husi Movimento de Vanguarda FRETILIN ho CNRT.
Nune’e, to’o mai iha Setembro de 1997 crise económica e financeira iha Sudeste Asiático ho tan Soeharto ho nia família sira nia atitude corrupção nebé han mohu osan Estado Indonesia nian, liu-liu sosa kareta ba nia oan Hutomo “Tommy” Mandala Putra, mundo internacional ho tan Indonesia oan balu, liu-liu estudante sira acusa nia hodi halo nia resigna an tiha husi nia cargo (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 445-450). Hare ba problema hirak ne’e General Wiranto sugere ba Soeharto katak dalan di’ak mak resigna an de’it, hodi fo ba Vice mak sae fali. Nune’e, Soeharto resigna an iha 21 de Maio de 1998, hodi nia Vice PR Habibie mak PRI fali hodi loke dalan ba democratização Indonesia. Husi ne’e mak Timor iha ona dalan atu realiza nia autodeterminação. Wainhira Habibie sae hanesan PR nia nomeia kedas Wiranto hanesan Chefe-de-Estado-Maior das ABRI, maibe Soeharto nia Mane foun Prabowo la simu. Ikus mai Habibie ho Wiranto buka dalan demite tiha Prabowo hafoin sessão de ética (siding etik) konaba caso nebé Tim Mawar halo sequestro (penculikan) lubuk ba povo no estudante sira iha momento nebá (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 451-454).
Hare katak crise económica e financeira acontece iha Sudeste Asiático tomak no mos crise política iha Indonesia halo Habibie ba oin ba kotuk la di’ak, ikus mai “menos de um ano depois já o presidente Habibie, sucessor de Soeharto, tinha feito a história ao permitir que tivesse lugar em Timor-Leste um acto de autodeterminação” (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 457). Nune’e, iha 9 de Junho de 1998 Habibie fo resposta ba entrevista ida iha Reuters BBC, dehan “Estou disposto a considerar conceder a Timor-Leste um estatuto especial” (GREENLES: 2002: 25).
Iha 18 de Junho Ali Alatas ba Nova Iorque lori proposta autonomia ba Sec. Geral ONU nian Kofi Annan hodi lori ba halo reunião ho Ministro dos Negócios Estrangeiros Indonesia ho Portugal nian nebé realiza iha 4 e 5 de Agosto, no tuir fali mai iha Outubro de 1998. Husi ne’e, atu reduz tenção timorenses nian entre líderes pro-independentistas ho pro-integracionistas, Bispo Belo ho Bispo Basílio promove encontro de reconciliação iha antigo Seminário Dare iha 10 e 11 de Setembro de 1998 (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 461).
Iha 16 de Novembro de 1998 milicia sira halo masacre iha Alas hodi 50 a 100 timorenses mak mate. Sete meses depois de encontro ho altos funcionários Indonésia ho Portugal nian iha 27 de Janeiro de 1999, Ministro da informação Junus Yosfiah anuncia ona decisão Habibie nian nebé permite Timor-Leste atu halo consulta popular, hodi rejeita ka aceita autonomia especial. Maibé ida ne’e laos presente nebé Habibie mak fo ba Timor, basá “Um dos factores mais importantes para essa decisão foi, naturalmente, a crescente pressão internacional, nomeadamente a pressão da União Europeia de que as conclusões da Cimeira de Viena são mais a clara expressão”, basá Habibie mos hakerek nia livro ida ho título Detik-Detik Yang Menentukan nebé publica iha 2006 hodi descreve periodo difícil sira nebé nia hasoru nuudar PR (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 461-462). Nune’e, consulta popular laos Habibie mak fo ba Timor maibé situação mak halo nia permite.
Antes ne’e iha ema lubuk ida mak sugere ba Habibie atu decide referendo ba Timor, hanesan Adi Sasono, Ministro das Cooperativas nebé visita bebeik Timor, nia dehan nia moe hare Indonesia halo bebeik Timor hanesan uluk Holanda halo ba Indonesia durante 30 anos (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 462-463). Habibie permite referendo tamba pressão, nune’e nia hakerek ba Howard dehan “Se, passados 22 anos, a população de Timor-Leste não se sente unida ao povo Indonésio… talvez seja razoável e prudente, desde que a Assembleia Consultiva Popular o decida a 27ª província de Timor-Leste possa ser honrosamente separada da República Unitária da Indonesia” (CAVR: Cap. 3: § 546). Afirmação ne’e mak Yosfiah anuncia iha 27 de Janeiro de 1999. Nune’e, iha 5 de Maio de 1999 assina tiha acordo ida iha Nova Iorque sede de ONU, hodi realiza referendo iha Timor ho princípio, votação direta, secreta e universal (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 466). Iha ne’e mos ita hare hetan ona oinsa mak Indonesia falha no gagal iha nia política.
- Timor-Leste, 30 de Agosto de 1999
Baseia ba acordo 5 de Maio de 1999 iha Nova Iorque, decide katak ONU mak organiza referendo, Portugal hanesan observador no governo Indonésia mak responsável konaba manutenção da paz e segurança, atu garantia consulta bele lao ho di’ak hodi realiza ho justo, pacífica, la iha violência no intimidação (CAVR: Cap. 3: § 558). Maibé desde kedas Massacre de Alas 16 de Novembro de 1998 nebé cinquenta timorenses mate, Indonesia sira hahu forma tiha ona milícia, hodi iha 5 de Dezembro de 1998 Comandante Militar Coronel Tono Suratman organiza ona milícia sira atu halo traição no violação. Iha 6 de Janeiro de 1999 informação husi Australia katak milícia sira provoca ona situação. Iha 26 de Janeiro milícia grupo Mahidi halo Massacre iha Suai nebé 20 a 30 timorenses mak mate (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 468). No Massacre ida nebé conhecido liu iha Suai maka 6 de Setembro de 1999 designado hanesan Setembro negro be organiza husi milícia grupo Laksaur.
Iha 6 de Abril de 1999 acontece Massacre Liquiça nebé tuir Fernandes katak milícia sira tuda granada ba Igreja laran hodi hahu baku no oho povo sira iha TNI nia oin, maibé TNI sira hare de’it, ikus mai resulta 62 timorense mak mate (FERNANDES: 2004: 55-56). Iha Ermera milícia oho 16 pessoas, no 14 de Abril oho tan timor oan 15 iha Maliana (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 470). Iha 17 de Abril de 1999 comandante da Milícia Aitarak, Eurico Guterres organiza hodi dehan limpeza mos tiha sira nebé pro-independência (MARTIN: 2001: 58-59).
Hare katak situação hahu manas, iha 25 de Abril realiza tiha reunião tripartida ida entre Portugal, Indonesia no ONU, hodi desarma tiha kilat iha militar no milícia sira nia liman inclui Falintil mos, hodi prepara ba referendo (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 470). Tuir fali mai, iha 25 a 30 de Junho de 1999 realiza tiha iha Jakarta reunião boot ida konaba reconciliação entre líder pro-integracionistas ho líder pro-independentistas iha Bispo nain rua nia oin be hanaran Dare II (GREENLES: 2002: 171-172).
Iha 12 de Julho Kofi Annan haruka Francesc Vendrel koalia ho Xanana atu halo Falintil no Timor oan sira hakmatek. Maibé Magalhães nafatin dehan “Nos primeiros meses de 1999 as forças armadas indonésios aceleraram a formação de milícias, em todos os distritos de Timor-Leste, a fim de, pelo terror, pressionar os timorenses a votar a favor da autonomia” (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 473-474).
Iha Junho de 1999 Comandante Militar indonésio nian iha Timor, Coronel Suratman relata iha programa atualidade Sunday TV australiana, dehan “Quero transmitir esta mensagem. Se o partido favorável à independência vencer, não vai ser apenas o Governo da Indonésia que terá de tratar da situação posterior. A ONU e Austrália também vão ter de resolver o problema e, bem, se isso acontecer, não haverá vencedores. Tudo ficará destruído. Timor-Leste deixará de existir como existe agora. Vai ser muito pior do que há 23 anos” (CAVR: Cap. 3: § 586). Ne’e, katak se Timor manan iha referendo karik Indonesia sei bomba Timor aat didi’ak liu fali 23 anos liu ba.
Maske hanesan ne’e, maibé Ian Martin mai iha fim de Maio no UNAMET mai iha 11 de Junho de 1999, hodi halao sira nia missão tuir buat nebé acordo ona. Nune’e, ONU halao missão iha loron 22 nia laran consegue halo recensceamento 446.666 eleitores, iha rai laran 433.576 no iha rai liur hamutuk 13.000. Iha 25 de Agosto grupo pro-independentista sira halo manifestação boot ida iha Díli. Nune’e, husi berita Washington Post dehan milícia sira hamutuk ho militar indonésio sira atu halo rahun tiha Timor wainhira anúncio resultado katak Timor manan. Nune’e, iha 26 de Agosto grupo milícia nian nebé hanaran Frente Unida pela Autonomia hahu halo violência no oho tan ema barak mate. Nune’e, líder Aitarak Eurico Guteres dehan “Se Timor-Leste se tornar independente tornar-se-á um mar de fogo” (MAGALHÃES: 2007, Vol. II: 476-477).
Nune’e, hanesan Jornalista Carvalho ho nia maluk sira dehan “Entregar a segurança nas mãos dos indonésios é como dar ao lobo a chave do galinheiro” (CARVALHO Cs: 2000: 47). Katak tuir acordo hodi entrega segurança ba Indonesia ne’e hanesan fo hela Timor ba mate.
Maske hanesan ne’e, maibé processo referendo nafatin lao. ONU halao nia missão hodi halo recensceamento, campanha eleitoral no ikus mai ba votacão. Tuir acordo 5 de Maio katak recensceamento hahu iha 22 de Junho hodi consulta hahu iha 8 de Agosto, maibé tamba milícia sira halo situação rungu-ranga então adia fali ba 13 de Julho hodi consulta hahu iha 22 de Agosto, maibé tamba milícia sira nafatin perturba povo no perturba mos organizaodores no observadores sira, então adia tan ba iha 16 de Julho, ikus mai halo processamento ba Sydney depois halao campanha eleitoral hodi ba to’o realiza consulta popular iha 30 de Agsoto de 1999 (GOMES: 2001: 103-128).
Tuir acordo 5 de Maio iha arts. 1º e 2º dehan ONU organiza consulta popular baseia ba sufrágio direto, secreto no universal, atu aceita ka rejeita projeto autonomia iha República Indonesia (GOMES: 2001: 65). Nune’e, iha boletim de voto iha de’it “Aceita a autonomia especial proposta para Timor-Leste integrado no Estado Unitário da República Indonesia? Ou Rejeita a autonomia especial proposta para Timor-Leste, levando à separação de Timor-Leste da Indonesia?” (CAVR: Cap. 3: § 572). Hahu husi ne’e, Indonesia tenta halo buat oi-oin atu manan povo nia fuan hodi aceita autonomia. Militar sira halo tauk, milícia sira ameaça no halo tauk, baku, tuda no oho atu povo tauk hodi aceita autonomia.
Maibé iha campanha eleitoral Spot publicitário ida liu husi UNAMET dehan “a autonomia significa ter um quarto na casa da Indonesia e a Independência ter casa própria. A Indonesia protesta contra a parcialidade de tal Spot dizendo que a autonomia significa antes de ter duas casas.. O Spot foi retirado”. Nune’e, Bispo sira hasai fali comunicado ida iha 8 de Agosto hodi explica ba povo katak “a cosnsulta é uma única oportunidade. Não havemos de obter mais outra ocasião (…) se se aceitar a autonomia significa viver junto para sempre com a Indonésia; e se rejeitar a autonomia significa separar-se da Indonesia para sempre” (GOMES: 2001: 133).
Nune’e, iha 30 de Agosto de 1999 maske iha ameaças, intimidação, tauk, maibé dadersan nakukun de’it povo ho coragem no aten barani fo an tomak nakonu ho domin ba sira nia dignidade, liberdade no rain, sira ba vota ho 98,9% husi 446.666 eleitores inscritos, resulatdo Ian Martin fo sai iha Hotel Mahkota iha 4 de Setembro katak 78,5% rejeita autonomia no 21,5% de’it mak aceita autonomia (MAGALHÃES: 2007,Vol. II: 479). Durante anúncio resultado independentista-vitorioso sira la celebra hanesan hakilar, viva ka hamnasa haksolok, tamba Indonesia ameaça no plano hela katak karik Indonesia lakon sira sei halo rahun tiha Timor. Nune’e, Timor tama tiha iha Silentium Magnum hodi celebra vitória ho hakmatek refletida ida nebé nakonu ho Espírito Santo Maromak nian. Maibé hakarak ka lakohi ikus mai pro-independentista sira hela iha Timor, no pro-integracionista sira tenke halai ba Atambua, no Indonésia sira lulun biti fila ba uma.
Iha ne’e, ita precisa hare katak Indonesia, liu husi Militar sira forma milícia ne’e, diplomacia ka política Indonesia nian, atu Indonesia fase liman hanesan Herodes iha mundo internacional nia oin, katak durante funu 24 anos ne’e, ita Timor oan ho Timor oan mak funu malu, laos Indonesia ho Timor. Nune’e, ba ha’u Eurico Guterres ho tan milícia sira seluk ne’e Indonesia usa de’it hanesan Scapegoat/ Kambing Hitam ka Cordeiro Imolado atu Indonesia hasae sacrifício iha Timor hodi dehan ba mundo katak laos ABRI/TNI mak halo funu ho FALINTIL, maibé FALINTIL ho Milícia. Atu nune’e, tempo tuir mai Mundo Internacional keta acusa Indonesia.
Maibé la buat ida, tamba Eurico Guterres ho milícia sira seluk bele arrepende hanusa ba mos Timor oan sira la simu ona. Iha sorin seluk Eurico sei la mai, basá iha Indonesia, nia herói ho veterano dala ida, mai fali Timor nia traidor. Nune’e, sira sei la mai maske Presidente Ramos Horta kaer ba princípio Fraternidade Humana atu lori sira mai. Tuir ha’u, programa ka plano PR Ramos Horta nian ne’e hanesan diplomacia ka política Ramos Horta nian, atu hatudu ba mundo katak nia mak Presidente ida nebé primeira vez aplica princípio Fraternidade Humana.
- Timor, a Saída do Insuportável Ruído das Lágrimas
To’o iha ne’e, ita hatene katak situação tomak husi 1515 to’o mai 2000 hanesan duni saida mak jornalista sira dehan Timor, Insuportável Ruído das Lágrimas. Maibé graças a Deus, tan hahu husi 30 de Agosto de 1999, POVO ho fakar ran lubuk ida, mate, terus, ruin lahuk nebé Timor oan sacrifica iha tempo sira liu ba, halo ita sai duni husi situação dificil ne’e, hanesan loos atan Israel sira sai husi Egipto hodi ba Terra prometida Caná, nebé nakonu ho wani-wen no susu-wen. To’o iha ne’e, ita mos hatene katak luta ba ukun an ne’e POVO. Ita bele imagina se iha tempo Portugal no tempo Indonesia nian maka povo lakohi colobaora ho liurai sira ka Movimento de Vanguarda sira hodi luta hasoru colonialistas no invasores sira karik, oinsa? Se iha 30 de Agosto de 1999 povo tomak aceita autonomia karik oinsá?.
Ita bele dehan, se POVO la colabora hodi luta karik, Liurai sira nia luta mos saugati de’it, Falintil no Veterano sira nia luta mos saugati de’it, Nicolau, Xanana ho tan sira seluk nia organização ba funu ne’e mos saugati de’it. Oras ne’e Eurico Guterres, João Tavares, Herculano ho milícia sira ka pro-integracionista sira hamutuk ho Indonésio sira, sira mak doko rai iha Timor. Nune’e, ukun an ne’e hanesan Lobato dehan “A libertação não é uma dádiva; é uma conquista; todos os povos lutaram para a conquistar” (LOBATO: 2018: 90), ou seja, “O povo de Timor-Leste está reconstruindo com o seu próprio suor, com o seu próprio sangue uma Pátria revolucionária e democrática. Uma Terra livre, para Gente livre” (LOBATO: 2018: 228).
Nune’e, nai ulun sira nebé kaer governo ka Estado iha tempo ukun an ne’e, keta manipula ka viola bebeik povo no nação ne’e nia direito, liberdade no nia dignidade. Se lae maka sei lori Timor ba zona ameaçada ida nebé to’o buka dalan atu sai fali mos la di’ak, tan povo kiik nia tanis no halerik ne’e Maromak rona, hanesan Salmo dehan “ema kiik harohan Na’i rona nia”. Nune’e, mai ita fo liman hamutuk hanesan Lobato dehan, ita precisa “Esforço intelectual, esforço moral, esforço físico, esforço individual, esforço colectivo, esforço monetário, tudo isso será exigido a todos nós que somos o povo de Timor-Leste e, portanto, preparemo-nos, criemos em nós o espírito de disponibilidade para não resgatear os sacrifícios que nos forem exigidos” (LOBATO: 2018: 104). Husi ne’e precisa mos ita hotu nia responsabilidade nebé Lobato dehan “Responsabilidade significa mais trabalho, mais esforço, mais vigília, mais austeridade, mais renúncia ao proveito imediato, mais esquecimento de comodidade pessoal, mais abnegação, mais coragem, mais consciencialização, em resumo têm ideal na vida” (LOBATO: 2018: 90).
Ba nai ulun sira Lobato dehan “para libertar o povo, é preciso que cada um se aperte primeiro de si mesmo. É preciso libertamo-nos dos nossos preconceitos, da nossa autosuficiência, da nossa sobracena do nosso comodismo, no nosso fraco sentido de responsabilidade” (LOBATO: 2018: 102). Ne’e katak líder nebé atu ukun povo no nação ne’e, keta hanoin uluk partido no família nia di’ak, keta hanoin uluk Pensão Vitalícia, keta hanoin uluk corrupção, keta hanoin uluk naokção ka kan ba poder. Precisamente hanoin uluk povo no nação nia di’ak, hodi realiza saida mak dehan “tendo em vista a construção de um país justo e próspero e o desenvolvimento de uma sociedade solidária e fraterna” (CRDTL: Preâmbulo). Ba ita estudante sira Xanana dehan “Aprender sempre, aprender nos livros e aprender com os outros como condição para desenvolver bem os nossos trabalhos” (GUSMÃO: 1981: 26). Basá “Rai Timur agora uma hanesan ita nian ona. Uma nain mak ita. Loke ka taka odamatan, ita mak loke ita mak taka” (LOBATO: 2018: 371).
Conclusão
Hodi conclui, hakarak dehan, nuudar estudante ka foin sae ida, atu radical ba Partido ida, ha’u sei hare lai, tamba ukun an ne’e POVO mak luta be lidera husi Movimento de Vanguarda FRETILIN no CNRT, laos Partido FRETILIN ka CNRT nebé foin forma iha ukun an ne’e hodi compete ba eleição, be iha buat balu fragiliza mos nação ne’e, basá “No congresso do CNRT de 2000 tornou-se clara a clivagem entre Mari Alkatiri e Xanana Gusmão e as suas respectivas estratégias, o que fragilizou a liderança e teve muito graves consequências na evolucão do processo de transição e na consolidação da Nação Timorense” (MAGALHÃES, Vol. III, p. 637). Partido FRETILIN ho CNRT ohin loron luta ba povo no nação nia di’ak ne’e menus, luta ba poder ho trata malu mak barak liu, exemplo kiik hanesan CNRT Média Center babain halo, no Partido FRETILIN nebé provoca bebeik Partido CNRT. Iha ne’e ladun fo uituan educação cívica ba povo sira, tan soran fali povo kiik sira han malu mak iha. Maibé admirável, tamba povo ne’e hahu hatene no matenek ona, hodi la han malu, maske ema boot sira soran bebeik.
Ukun an ne’e mos laos Portugal ka Indonesia mak fo nuudar presente, maibé tan sira falha iha sira nia política mak POVO kiik ida ne’e conquista nia Independência. Durante funu Indonesia hetan ajuda barak husik nação seluk, Povo Timor la hetan ajuda husi nação seluk, maibé hetan ajuda husi Maromak, Natureza no Cultura. Hetan ajuda husi Maromak tamba Igreja Timor sai “Voice of The Voiceless”, nune’e, Maromak se tilun hodi rona povo kiik sira be ema hanehan nia lian. Hetan ajuda husi Natureza no Cultura, tamba veterano sira nebé luta ho povo ba ukun an ne’e sira iha hotu código funu nian, no código ne’e liga kedas ba Natureza, Cultura no lulik Timor nian, nebé sempre subar sira no fo han sira, hanesan Comandante Ernesto Dudu haktuir (SOARES Cs: 2021: 5-8). Hanesan mos saida mak Xanana dehan, durante funu sira buka halai ba subar iha Foho tamba “fiar mos katak ho fatuk lolon foho nian, nebé sei la fácil ba inimigo sira atu sae” (GUSMÃO: 2022: 16). Xanana rasik mos haktuir katak nia hasoru malu ho rai no foho sira nia abut maka iha rai Fahi-Nehan, hasoru malu ida nebé halo nia belun malu ho natureza de modo extraordinário/luar biasa (GUSMÃO: 1984: 78-81). Iha ne’e ita hare oinsá mak Maromak ho Natureza protege nia ema kbiit laek sira.
Los duni iha luta laran iha Frente tolu, Armada, Clandestina no Diplomacia, maibé ita halo analogia karik sira hotu POVO. Nune’e, POVO hanesan TASI, Frenti tolu ne’e hanesan IKAN, Ikan depende ba Tasi atu sobrevive. Nune’e, Frente tolu ne’e maske luta maibe depende ba POVO. Se povo laiha karik sira mos la halo buat ida. Ho sira ne’e hotu mak Lobato ho Xanana rasik mos dehan ona katak sira laos Fundador nem Herói maibé sira dehan POVO mak Lutador, Fundador no Herói. Ohin loron POVO ne’e santo, no RAI ne’e lulik, tan hari husi fakar ran no ruin lahuk POVO barak nian. Nune’e, keta halimar bebeik ho POVO nia moris iha rai ne’e nia leten.
Referências
MAGALHÃES, António Barbedo, Timor-Leste Interesses Internacionais e Actores Locais, Volume I Da invasão australo-holandesa à decisão australo-indonésia de anexar 1941-1974, Ed. Edições Afrontamento/ Rua Costa Cabral, 859, Porto, Novembro 2007.
____________, Timor-Leste Interesses Internacionais e Actores Locais, Volume II A Luta Pela Independência 1974-1999, Ed. Edições Afrontamento/ Rua Costa Cabral, 859, Porto, Novembro 2007.
____________, Timor-Leste Interesses Internacionais e Actores Locais, Volume III A Difícil Construção do Estado Democrático 1999-2007, Ed. Edições Afrontamento/ Rua Costa Cabral, 859, Porto, Novembro 2007.
CARVALHO, Hernâni, Jorge Araújo, José Vegar, Luciano Alvarez, Timor, O Insuportável Ruído das Lágrimas, Porto, Campo das Letras, 2000.
MARTIN, Ian, Autodeterminação em Timor-Leste. As Nações Unidas, o Voto e a Intervenção Internacional, 1ª Edicão, Trad. Inês Castro, Quetzal editores, Lisboa, 2001.
GOMES, José Júlio Perreira, O Referendo de 30 de Agosto de 1999 em Timo Leste, o Preço da Liberdade, Artes Gráficas S.A. Almeida Sousa, Lisboa, 2001.
BELO, Dom. Carlos Filipe Ximens, História da Igreja em Timor-Leste 450 Anos de Evangelisação (1562-2012), Vol. I, 1ª Edição, Tipografia Diocesana, Baucau, 2012.
RELATÓRIO DA COMISSÃO DE ACOLHIMENTO, VERDADE E RECONCILIAÇÃO-CHEGA, 2005.
ARAÚJO, Abílio, Timor-Leste: Os Loricos Voltaram a Cantar, Edição do Autor, Lisboa, 1977.
LOBATO, Nicolau dos Reis, “sabemos, e podemos, e devemos vencer”, Edit. Martinho G. da Silva Gusmão, Centro Nacional Chega, IP, Díli, 2018.
VASCONCELOS, Pedro Carlos Bacelar de, (Cord.), Constituição Anotada da República Democrática de Timor-Leste, Editor: Direitos Humanos- Centro de Investigação Interdisciplinar Escola de Direito da Universidade do Mino Campus de Gualtar, Braga, Colaboradores: Alexandre Corte-Real de Araújo, Et All, Empresário Diário do Mino, Lda. Rua de Santa Margarida, Braga, 2011.
PINHEIRO, Francisco (Padre), História de Timor Leste, Tempo de Colonialismo (Portugal), Tempo de Ocupação (Indonesia)e Tempo de Referendo (Independência), Sebenta do Ensino, ISFIT, 2018.
SOARES, Natalino da Costa Soares (Padre)-BORROMEU, Martinho, Comandante Rejiaun IV, Vizaun, Misaun, Asaun, Ernesto Fernandes (Dudu), Díli, Gráfica UNTL, 2021.
GUSMÃO, Xanana, Historiar a História, Ko’alia Kona-ba História, Copy Right Reserved, Xanana Reading Room, 2022.
GUSMÃO, Xanana, A Escola da Vida, Copy Right Reserved Xanana Reading Room, Paitxau, 1984.
FREI, Henry, Japan’s Reluctant Decision to Occupy Portuguese Timor, January-February 1942, In Australian Historical Studies, Número 107, Outubro, 1996.
DUNN, James, East Timor, A Rough Passage to Independence, Longueville books, 2003.
FELGUEIRAS, João – MARTINS, José Alves, S.J, Nossas Memórias DE VIDA em Timor, 2ª Edição, Editorial A. O. Braga, Junho, 2010.
GREENLEES, Don- GARRAN, Robert, Deliverance: The Inside Históry of East Timor’s Fight for Freedom, Allen & Unwin, Junho de 2002.
LIMA, Lana Lage da Gama, O Padroado e a Sustentação do Clero no Brasil Colonial, In Revista De História [30] João Pessoa, jan./jun. 2014.
GUSMÃO, Xanana, Carta Conferência, Lacluta, 1981
MOREIRA, Adriano, Tratado de Tordesilhas de 7 de Junho De 1494, ensaio publicado em Legado Político do Ocidente (cooperação de A. Moreira, Alejandro Bugallo, Celso Albuquerque), S. Paulo, 1978. v.