Discordância oan ida ba belun Selfiyano. B. Correia nia artigo ho tema “MÉDIA SAI IMPACTO BO’OT BA IDENTIDADE NAÇIONAL TIMOR-LESTE IHA CONTEMPORÂNEO” nebé publica iha 11 de Outubro de 2021 iha página oficial DILI.POST.COM.
Introdução
Wainhira halo tiha leitura ba belun Selfiyano. B. Correia nia artigo ne’e, iha buat rua maka mosu iha ha’u nia kakutak laran: primeiro, ha’u merasa bangga, tamba belun Selfiyano toka ona buat importante rua, maka MÉDIA ho IDENTIDADE NACIONAL (IN) TIMOR-LESTE, nebé relevante no importante atu ita foinsae sira reflete no estuda. Segundo, ha’u iha discordância oan ida ba belun Selfiyano, tamba la define didiak saida mak hatur iha tema, liu-liu la define didiak saida mak MÉDIA, tan temi de’it média ne’e buat geral ida. At liu tan mak la define didiak saida maka IDENTIDADE NACIONAL TIMOR-LESTE nian, nebé importante teb-tebes.
Tan ne’e, ba ha’u, belun Selfiyano aplica buat ida nebé mak belun Antonio Octaviano Marcelo da Cunha dehan “ema matan di’ak ida maibe choque fali moru tan kakutak la lao” ou belun Selfiyano hanesan “Kacang lupa lupa kulit”, tamba temi buat boot rua maibe explica buat kiikoan ida mos la hun la dikin. Belun Selfiyano hanesan expressão ida nebé dehan “Uma montanha que pariu um rato”, katak, belun Selfiyano nia artigo ne’e ninia título hanesan foho boot ida nebé hahoris de’it laho oan ida mos la sai. Tuir mai, ha’u hatur ha’u nia argumento husi ponto de vista filosofia da comunicação ninian, no husi ponto de vista filosofia do direito nian.
- Saida mak Média?
Iha ponto de vista filosofia comunicação nian, ha’u la dehan média, basá liafuan ne’e la existe iha ita nia CRDTL, buat nebé iha maka “Liberdade de imprensa e dos meios de comunicação” (CRDTL, art. 41). Nune’e, ha’u hatur nia iha filosófia da comunicação, nia han malu kedas hodi fo horizonte luan atu ita hatur ita nia argumentação hodi liga mos ba “Liberdade de expressão e informação” (Art. 40º).
Iha filosofia da comunicação, termo ne’e hanaran MÍDIA laos MÉDIA, basá média ne’e tenke liga malu ho termo seluk atu nia hetan ninia sentido lolós, ex. hanesan Média Social. Se temi de’it média ne’e nia iha sentido seluk, basá termo média ne’e conceito feminino ida nebé derivado husi latin maka MEDIU/M, ba português mak MEDIO ka MEIO ou bele dehan MEDIDA atu sukat buat rua. Nune’e, termo média katak buat ida nebé iha klaran, ita bele dehan mediador. Ida ne’e maka Platão ho Aristóteles hanaran meio termo, nune’e, Aristóteles dehan “o meio relativamente a nós, contudo, é a medida que não tem a mais nem tem a menos […] o meio entre o excesso e o defeito” (ARISTÓTELES, 2004, p. 55, nú.1106a30). Iha ne’e, liafuan média katak buat nebé iha klaran entre excesso no defeito. Maibé, tuir mai Aristóteles mos dehan “o meio procurado não é o meio absoluto da coisa em si, mas o meio da coisa relativamente a cada um. Então todo o saber numa determinada área opera correctamente, se tiver em vista o meio e conduzir até aí todos os seus resultados” (Ibidem, p. 56, nú. 1106b5). Ne’e katak, meio hotu-hotu nebé determinado ona iha área ida-idak nian ne’e, ho função atu hato’o resultado ka halo buat ida nebé los no claro ba público. Ba Platão ho Aristóteles ida ne’e maka Virtude.
Se hanesan ne’e, belun Selfiyano dehan MÉDIA SAI IMPACTO BO’OT BA IDENTIDADE NACIONAL, ne’e afirmação nebé la iha sentido (absurdo), ou halo violação ida ka manipulação ida ba ita nia Identidade Nacional. Tan iha Timor ne’e meio bar-barak mak ema uza atu desenvolve rai ida ne’e hodi hafurak liu tan ita nia Identidade Nacional ne’e. Ex: meios de comunicação, educação, economia, cultura, língua, religião, etc.
Iha ne’e, ha’u hakarak toca uluk kona ba meios de comunicação, atu hato’o ha’u nia argumentação. Tuir ponto de vista filosofia da comunicação nian, meios de comunicação ne’e hanaran “o fenômeno da comunicação na totalidade de suas dimensões: comum, massa (imprensa, cinema, rádio, TV), mas também de propaganda, publicidade, novas mídias, tecnologia de computação, eletrônica e robótica […] a opinião pública, comunicação empresarial, comunicação intrapessoal, comunicação interpessoal, comunicação intercultural” (BENTO, 2019, p. 1). Iha ne’e, temi meios de comunicação refere ba rádio, TV, Jornais, páginas oficiais, etc. Hanesan cita ona iha frase leten ne’e nia laran.
Iha Filosofia da Comunicação, sira ne’e maka hanaran Mídia Massa, laos Média de’it, ou belun Selfiyano dehan Média social, ne’e kala sei kona uituan, maibé média de’it belun Selfiyano choque moro los. At liu tan mak dehan fali Média sai impacto bo’ot ba IN. Se belun Selfiyano nia intenção atu dehan karik Média social ka meios de comunicação sira mak sai impacto boot ba IN, ha’u halo pergunta ida ba belun Selfiyano, será que GMNTV, RTTL, TVE, DILI.POST.COM, TIMOR POST, etc., sira ne’e sai hotu impacto ona ba IN?. Ha’u hein resposta….
Belun foti questão tolu nebé belun acesso de’it iha YouTube bé ho título “Jadi Negara Termiskin Cadangan Minyak Timor Leste Kering”, “Timor-Leste Termiskin di Asia Tenggara” ho tan “Timor-Leste Menyesal Merdeka dari Indonesia”. Caso kiikoan oan tolu ne’e maka belun Selfiyano hakarak tuda ba IN nia oin laran. Se avo Apati mak hatene lê karik, nia sei dehan ba belun Selfiyano katak, Auooohhh, o só para só para de’it, tan drama mak barak liu iha texto nia laran hodi halo ema nebé lê ne’e mak kabun makili atu hamnasa mohu tiha.
Ba ha’u, caso kiikoan hanesan ne’e, laos buat boot ida, tamba ninia relação ho meios de comunicação ne’e buat kiikoan oan ida, nebé iha linguagem jornalista sira nian ema hanaran Fake news, Hoax ka Informação falsa. No ide ne’e hanesan de’it foer kiikoan ida nebé iha Liurai feto ida nia uma laran. Tan ne’e, nia oan sira nebé iha kakutak bele dasa lakon tiha, ka haluha lakon tiha, laos foti nia sai fali impacto. Se Liurai feto nia oan ida maka foti foer oan ne’e sai fali questão ka impacto hodi soe ba nia IN, ne’e oan nebé kakutak meda nian mak ne’e. Quanto mais caso ne’e ho tan lian Indonesia nian. Ne’e hanesan buat kiikoan oan ida iha Liurai feto nia uma liur nebé la fo uituan influência ba Liurai Feto nia identidade. Nune’e, belun Selfiyano fai ulun ba moru wainhira foti buat kikoan ne’e hodi riba ba buat bot ida mak IDENTIDADE NACIONAL.
Ba ha’u, caso hanesan ne’e mosu tamba ema la compreende liberdade de expressão e informação nebé art. 40º adopta hodi uza sala. Basá, liberdade de expressão e informação ne’e atu halo, com que, ema expressa ka passa ninia opinião, ideias, críticas nebé construtivos no fo ba público buat nebé claro no hatur justiça no verdade ou hato’o informação nebé baseia ba dados (datum) no facto (factum). Nune’e, caso kiikoan hanesan ne’e mosu tamba ema nia consciência moral tohik tiha ona, ka kakutak patina tiha ona hodi hanoin de’it maka, joga foer, bobar lia, manipual sasan hodi hanoin de’it maka halo at ba ema seluk ho nia nação.
- Saida maka Identidade Nacional?
Wainhira le hotu tiha belun Selfiyano nia artigo ne’e, ha’u foti CRDTL 1975 no CRDTL 2002, ho tan discurso sira Sua Ex. Nicolau Lobato nian, iha livro “sabemos, podemos’ e devemos vencer” ho tan Sua Ex. Sr. Kairala Xanana Gusmão ninia discurso sira iha livro “Xanana Gusmão e os primeiros 10 anos da construção do Estado timorense” ho tan Bispo Belo nia Livro, História da Igreja em Timor-Leste 450 Anos de Evangelização (1562-2012) ho tan Os Antigos Reinos de Timor Leste, ha’u loke atu buka termo ida Identidade Nacional. Iha ne’e, laos atu hatudu katak ha’u mos lê livro barak, maibé hanesan filósofo Blaise Bascal dehan “Nos ombros dos velhos vemos mais longe”, katak iha ita nia avo ka líder histórico sira ne’e nia kabás leten mak ita heteke dook liu tan. Nune’e, ha’u loke ba mai livro sira ne’e atu buka de’it lia fuan ida IDENTIDADE NACIONAL hodi hateke dook uituan, maibe, ha’u la hare iha livro 6 ne’e nia laran termo ida IDENTIDADE NACIONAL, buat nebé ha’u bele hetan maka libertação nacionl, unidade nacional, interesse nacionl, desenvolvimento nacional, símbolo nacional, bandeira nacional.
Termo ne’e ha’u hetan, wainhira lê fali sua Ex. Sr. Kairala Xanana Gusmão ninia discurso hanesan Primeiro Ministro, nebé ho tema “MEMÓRIA E IDENTIDADE NACIONAL”, bé organiza husi ARQUIVO E MUSEU DA RESISTÊNCIA TIMORENSE, iha Salão Nobre do MNEC, 26 de Janeiro de 2015. Iha nebá mak Sua Ex. Dehan “E acho que não posso falar da importância da memória e da edificação de sentimentos fortes e partilhados que esta pode originar, e que contribui para a construção da identidade nacional, sem referir a História” (GUSMÃO, 2015, p. 2).
Iha ne’e, Sua Ex. Atu dehan, ita nia Identidade Nacional ne’e sei labele hamrik mesak wainhira la liga ba história ida nebé sai memória furak ida, iha ema hotu nia kakutak laran atu keta haluha katak, ita nia IN ne’e hari ho kosar no ran, ruin lahuk, mate, terus, etc. Iha neduni mak Igreja católica hola parte importantíssima iha facto existencial no histórico iha Timor-Leste nian. Nune’e, temi IN, ita tenke respeita no hakruk. Laos ita ba halimar fali nia ho buat kiikoan oan ida nebé la vale buat ida. Ha’u la hatene belun Selfiyano hetan termo ne’e iha nebé no oinsá maka foti fali buat kiikoan ida soe ba IN nia leten ka oin laran?. Belun Selfiyano hanesan Filósofo I. Kant dehan Sapere Aude ka? ou uza fali ain tur mak hanoin?.
Tan ne’e, discordância ne’e hahu aumenta, wainhira belun Selfiyano dehan katak MÉDIA SAI IMPACTO BO’OT BA IDENTIDADE NACIONAL TIMOR-LESTE IHA CONTEMPORÂNEO. Belun Selfiyano hanoin katak IN ne’e buat halimar ida ka chupeta oan ida nebé bebé susu halimar. Tamba ne’e, belun Selfiyano mos hakarak foti foer kiikoan oan ida ne’e hodi tuda hotu ba IN nia leten ka oin laran.
Se ita ke liafuan Identidade ninia raíz da palavra, liafuan identidade mai husi grego Ƭαʋτότητα ba latin maka Identitas; inglês mak Identity; francês maka Identité; alemã maka Identitãt; italiano maka Identita (Cfr. ABBAGNANO, 2007, p. 528). Tuir mai Abbagnano dehan tan “Este conceito tem três definições fundamentais: 1a I. como unidade de substância; 2a I. Como possibilidade de substituição; 3a I. como convenção” (Ibidem.). Baseia ba ida ne’e, ha’u hanoin difícil uituan atu belun Selfiyano compreende, di’ak liu maka ha’u foti de’it husi dicíonário da língua portuguesa nebé dehan identidade ne’e “qualidade de idêntico; conjunto dos elementos que permitem saber quem uma pessoa é”. Tan ne’e, identidade katak unidade de elemento sira nebé halo ema ne’e hanesan ne’e, no hatudu katak ema ne’e mak ida neduni.
Termo Nacional liga malu ho conceito sira hanessan nação, nacionalidade, nacionalismo, etc. Mibé, Abbagnano nia definição katak “O conceito de nação começou a formar-se a partir do conceito de povo, que havia dominado a filosofia política do séc. XVIII, quando se acentuou, nesse conceito, a importância dos fatores naturais e tradicionais em detrimento dos voluntários. O povo (v.) é constituído essencialmente pela vontade comum, que é a base do pacto originário; a nação é constituída essencialmente por vínculos independentes da vontade dos indivíduos: raça, religião, língua e todos os outros elementos que podem ser compreendidos sob o nome de “tradição“” (Ibidem, p. 594). Ho liafuan badak karik, nação ne’e katak, fatin, rai ka espaço ida nebé indivíduo ida moris ba, hodi sai conjunto hanesan povo ida bé idêntico ho ninia maneira de ser ho viver, be hatudu iha elemento sira, nebé hatudu ninia Identidade Nacional ba nação seluk.
Nune’e, hare husi ponto de vista filosófia do direito nian, bé ha’u apreende husi ha’u nia docente Filosofia de Direito Pe.Julio Crsipim Ximenes Belo, katak IN ne’e hare husi parte rua: Identidade Timorense (IT) no Identidade do Estado (IE), rua ne’e hamutuk mak hanaran Identidade Nacional (IN).
Iha Identidade do Estado (IE) ne’e maka, ita nia rai ne’e idêntico ho Constituição nebé define rai ne’e hanesan RDTL ida, bé iha Artigo 1º nu. 1º afirma katak “A República Democrática de Timor-Leste é um Estado de Direito democrático, soberano, independente e unitário, baseado na vontade popular e no respeito pela dignidade da pessoa humama” (CRDTL, p. 19). Maibé, antes ba Artigo ne’e, iha ona Preâmbulo dehan “Plenamente conscientes da necessidade de se erigir uma cultura democrática e institucional própria de um Estado de Direito onde o respeito pela Constituição, pelas leis e pelas instituições democraticamente eleitas sejam a sua base inquestionável” (Idem, p. 12). Iha sorin seluk, CRDTL exorta liu tan, hodi dehan “A soberania reside no povo, que a exerce nos termos da Constituição e o Estado subordina-se à Constituição e às leis” (Art. 2º. Nú. 1º e 2º). Sira ne’e mak hatudu ita nia Identidade do Estado ba nação seluk hanesan nação democrático ida, nebé exige ita hotu hakruk ba Constituição ka lei sira, tanto líderes como povo. Katak, iha Timor ne’e lei mak as liu hotu hodi povo nia fatin, laos ukun nain sira.
Iha Identidade Timorense (IT) maka hatudu liu husi elementos tolu, Cultura, Religião (Católica) no Língua.
- Cultural
Ita Timor ninia IT , hatudu iha ita nia cultura nebé halo ita oinseluk ho ema nação seluk, iha nível internacional, nacional no local. Ex. Timor oan ida ba nação seluk nia tau tais Timor, nia idêntico hanesan povo Timor ida, tan hatudu ba nação seluk katak hatais hanesan ne’e ema Timor oan. Ne’e mak relação Internacional. Se nacional, por ex. Distrito ida ba distrito seluk sira hatudu cultura nebé la hanesan. Se local karik, ex. Uma lisan ida ba uma lisan seluk ka bairo ida ba bairo seluk mos, sira nia cultura la hanesan. Sira ne’e maka elemento cultural sira nebé tau hamutuk sai hanesan elemento ida nebé contribui ba ita nia IT. Tamba ne’e maka ita nia CRDTL iha arts. 6º al. g no art. 59º nu. 5º mos toka uituan kona ba cultura ida ne’e.
1. Religião
Iha Timor, iha religião barak nebé hanaran confissões religiosas. Maibé, hanesan ha’u explica ona iha ha’u nia artigo bé hatun ona. Ha’u hit as maka religião católica, tamba Timor idêntico ona hanesan país ida nebé maioria católico iha Asia. Iha parte seluk mos nia iha factus existencial no histórico nebé ita labele manipula ka bobar tun sa’e. Buat prática concreto nebé hatudu ita nia identidade hanesan católico ida maka, tempo uluk iha funu laran, povo ne’e lori Nain Feto Peregrina, halo peregrinação hodi hatudu ita nia identidade ba nação seluk, katak ita ema Timor maioria católico, nebé hakarak hari nação ho estado ide ne’e ho Maromak ida. Ex. Seluk maka iha 12 de Outubro de 1989 nebé amo Papa João Paulo II mai missa iha Tasi-Tolu. Ex. Seluk tan maka procissão Santíssimo ho Nain Feto nian nebé realiza bebeik tinan-tinan hodi reza terço. Sira ne’e, maka ita nia elemento religião nian nebé halo nação seluk hatene ita nia IT. Tamba ne’e maka CRDTL mos valoriza religião católica especial iha ninia Preâmbulo.
2. Língua
Iha Timor, ita iha riqueza língua local barak, sira ne’e hotu contribui ba ita nia identidade nudar timorense ida, maibé especial uituan maka ita hare iha CRDTL art. 13º nu. 1º ho 2º nebé foti lian tetun ho língua portuguesa sai hanesan línguas oficiais e línguas nacionais. Nune’e, iha número rua ne’e, afirma “O tétum e o português são as línguas oficiais da República Democrática de Timor-Leste. O tétum e as outras línguas nacionais são valorizadas e desenvolvidas pelo Estado”. Tamba ne’e, atu hatudu ita nia Identidade nuudar Timor oan ida nebé hadomi rai ne’e, ita tenke hakas an koalia lian tetun ho português ne’e halo didiak, laos, só para só para de’it fali, ou laos koalia Inglês Ayam berry happy fali, ka cento oitocentos fali.
3. Saida mak bele sai impacto ba Identidade Nacional?
Ba ha’u, hare husi Identidade Timorense no Identidade do Estado, buat kikoan hanesan belun Selfiyano cita ne’e, la fo tok imapacto ba ita nia Identidade Nacional, tamba fake news de’it, hoax ka informação falsa de’it. Nune’e, hanesan de’it foer oan ida nebé bele dasa lakon tiha ka haluha lakon tiha. Tuir ha’u, buat nebé sai impacto boot ba Identidade Nacional ne’e buat boot sira, EXEMPLO DE’IT, hanesan: halo mesa Parlamento rahun, koalia tetun ho português ulun tun ain sae, ukun ilegal, asalto poder, furador da constituição, la respeita religião católica, manipula povo nia vida, direito no liberdade, etc. Sira ne’e maka sai impacto boot, maibe to’o de’it iha IT ho IE seidauk to’o ba IN, tamba IN ne’e idêntico ka refere ba ema tomak iha rai Timor ne’e.
Hahalok sira hanesan leten ne’e sai impacto boot ba IT ho IE, tamba halo moe ita nia an, halo moe povo, hatun dignidade nação nian, halo violação ba ita nia IT, IE no la valoriza ka tane as ita nia IN. Sira ne’e maka hanesan choque ka embate ida ba ita nia IT ho IE, tan liafuan seluk husi Impacto ne’e maka choque ka embate. Buat sira ne’e maka belun Selfiyano foti hodi afirma katak sira ne’e sai impacto boot ba Identidade Nacional, kala ha’u sei concorda uituan. Maibé belun Selfiyano foti fali de’it fake news, hoax ka informação falsa ne’e mak soe ba IN nia oin laran ne’e, halo ha’u kabun makili fali, tan belun Selfiyano hanesan ema dehan fahi aman boot ida halai ka doko ulun tama ba TP, hodi halo ema hotu hamnasa kaer kabun fali.
Conclusão
Ita nia Identidade Nacional ne’e, tuir Filósofo Leibniz ninia teoria karik, nia hanesan UNIDADE ida, no iha Unidade ne’e nia laran maka iha MÔNADA Rua: Identidade Timorense ho Identidade do Estado, no iha Mônada rua ne’e nia laran maka iha ELEMENTO sira hanesan: Constituição, Cultura, Religião no Língua. Nune’e, hare tuir Leibniz ninia posição buat kiikoan hanesan belun Selfiyano cita ne’e la iha impacto uituan ba Identidade Timorense no Identidade do Estado, quanto mais Identidade Nacional, lae liu, tan buat kiikoan oan ida.
Buat nebé sai impacto boot ba Identidade Timorense ho Identidade do Estado ne’e maka ha’u fo ex. Ona iha leten, hanesan: Halo mesa Parlamento rahun, koalia tetun ho português ulun tun ain sae, ukun ilegal, asalto poder, furador da constituição, la respeita religião católica, manipula povo nia vida, direito no liberdade, etc. Sira ne’e maka sai impacto boot, maibé ba de’it iha Identidade Timorense no Identidade do Estado, la to’o Identidade Nacional, tan Identidade Nacional ne’e idêntico ho povo tomak. Tan ne’e, wainhira povo seidauk viola Constituição, Cultura, Religião no Língua, Identidade Nacional ne’e iha valor as nafatin.
Ikus liu, ha’u husu ba belun leitor sira hotu, liu-liu ba belun Selfiyano, se iha argumento seluk husi ne’e, bele hakerek artigo hodi hato’o fali mai, atu assunto nebé ita toca ne’e, bele hetan ninia esclarecimento nebé klean no los iha loron tuir mai. Hodi ita hotu estuda hanesan matéria ida ba ita nuudar foin sae ida be hadomi rai doben ne’e. Liu-liu nuudar estudante ida nebé hadomi hakerek, lé no argumento. Ho ida ne’e maka ha’u nia artigo ne’e ha’u hahu hotu ho pergunta sira.
Fontes
BARROS, Bento Pe., Sebenta da Filosofia de Comunicação, ISFIT, 2019
BELO, Júlio Crispim Ximenes Pe. Explicação da aula da filosofia do direito I, ISFIT, Terça Feira 15 de Setembro de 2020
GUSMÃO, Alexandre Kairala Xanana “Memória e Identidade Nacional”, Salão Nobre do MNEC, 26 de Janeiro de 2015
VASCONCELOS, Pedro Carlos Bacelar de, (Coord.), Constituição Anotada da República Democrática de Timor-Leste, Revisão: Ana Rita Silva, Colaboradores: Alexandre Corte-Real de Araújo, et. All. Editor: Direitos Humanos-Centro de Investigação Interdisciplinar Escola de Direito da Universidade do Minho Campus de Gualtar, Braga, outubro de 2011
ARISTÓTELES, Ética a Nicómaco, Trad. António de Castro, 4ª Edição, Portugal, Lisboa, 2004
ABBAGNANO, Nicola, Dicionário de Filosofia, Trad. Alfredo Bossi, 5ª Edição, São Paulo: Martins Fontes, 2007
David Martins, IV de Filosofia, ISFIT