Observação oan ida ba Belun Antonio Octaviano Marcelo da Cunha ho Adelino dos Santos Elo
Introdução
Acompanha tiha discussão entre belun Agosto Poto ho Belun Antonio Octaviano Marcelo da Cunha ho tan belun Adelino dos Santos Elo, ho artigo nebé cujo tema OINSA VALORES CRISTÃOS SAI BASE BA DEMOCRACIA nebé publica iha 24 de Setembro de 2021 iha página oficial, ISFIT. ED.TL., no belun nain rua nia resposta crítica sira iha página oficial, DILI-POST.COM. Iha discussão ne’e mosu ona dialética furak ida entre posição rua. Primeiro, husi belun Agosto Poto nia posição mak foti de’it valores cristão, mak sai base ba democracia. Segundo, husi posição belun Agosto Poto nian ne’e mak halo belun Antonio O. M. da Cunha ho Adelino dos Santos Elo tur la hakmatek hodi hakarak foti mos valores religião seluk nian atu sai hotu base ba democracia.
Ha’u acompanha ho entusiasmo tebes belun sira nia dialetica académica nian ne’e acerca do tema refere. Tamba husi ne’e ita bele ona halo argumento no provoca ita nia filósofia atu buka hatene liu tan buat ne’e nia causa ho efeito, tamba ema nebé estuda filosofia nia amante da sabedoria nebé consiste iha a procura de saber. Tuir ha’u, husi debate simples ne’e lori ita ba hanoin no reflete buat boot tolu iha Timor, hanesan: Igreja, Estado no Religião sira seluk. Tan ne’e, ha’u koko descreve iha ponto 7 be tuir mai ne’e, hodi esclarece uitoan kona ba razão oinsa valores cristãos sai base ba democracia.
- Razão Bíblica
Iha história mundo tomak nian, Jesus Cristo mak mediador nebé fahe tempo ba rua, a. C no d. C. Iha tempo rua ne’e Igreja Cristã iha nia Sagrada Escritura nebé fahe ba Antigo Testamento no Novo Testamento. Iha AT ho NT ne’e, ita hare oinsa mak Teocracia funciona atu Igreja simu poder husi Maromak hodi ukun rai ne’e, halao liu husi Profeta sira iha passagem AT nian. Maibe, Bíblia hatur kedas ona sentido husi poder nebé Maromak fo ba ema atu ukun animal, cuida ai-horis no bali ema sira. Los duni, poder nebé Maromak fo ne’e katak domine, maibe iha passagem tuir mai domine ne’e liga kedas ba cultivar ho guardar (Cfr. Gen. 1: 26 e 2: 15). Tamba ne’e, poder husi hun kedas tuir Igreja Cristã, katak poder ne’e atu bali, kuidado, hadomi, salva, etc., laos abusa poder atu oprime ka halo at fali criatura sira seluk.
Poder seluk mak wainhira antes dilúvio Maromak fo ordem ka poder ba Noé atu protege animal no nia família sira (Cfr.Gen. 6: 18-21). Iha sorin seluk maka passagem kona ba Abraão nian nebé Maromak dehan “Darei esta terra à tua descendência” (Gen. 12: 7). Passagem seluk tan maka poder nebé Maromak fo ba profeta Moisés hodi ba salva povo Israel sira husi Egipto no hatutan husi Jossué hodi lori ba to’o terra prometida Caná (Cfr. Gen. 3: 8). Tuir mai iha NT poder ne’e halao rasik husi Jesus Cristo nebé fundamenta iha afirmação be Cristo dehan ba Pedro “O Pedro, no iha fatuk ne’e nia leten Ha’u sei hari Ha’u nia Kreda; inferno nia odamatan sira sei la bele halo buat ida hasoru nia” (Mt. 16: 18). Husi ne’e mak ikus mai transforma ba Apóstulo sira seluk no discípulo sira, ba to’o amo Papa sira hotu, nebé são Pedro mak hanesan chefe. Nune’e, Igreja nia poder ne’e simu husi Maromak hodi ukun total mundo ho domin, hodi servi nia emar sira, basá poder Igreja nian ne’e mak domin nebé Jesus husu dala tolu ba Pedro kona ba Pedro hadomi nia ka lae. Nune’e, ho afirmação dala tolu husi Pedro, Jesus fo kedas poder ho confiança tomak dehan, tau matan ba Ha’u nia bibi sira (Cfr. Jo. 21: 15-17). Husi ne’e poder em si katak domine ida nebé ho cuidado, bali, salva, etc. Laos domine ida nebé arrogante, foti an, ka sente an poderoso hodi abuso poder atu halo at ka estraga fali ema seluk.
Los duni, a. C. Tuir história filosófia nian katak iha Atenas ema mos koalia ona kona ba Estado. Nune’e, maka filósofo antigo sira hanesan Platão ho Aristóteles toca kona ba Cidade-Estado hodi define Constituição sira hanesan Monarquia, Aristocracia, Oligarquia no Democracia (Cfr. REALE, 2003, p. 159-160 e 223-223). Maibe ne’e ikus ona, basa iha ona séc. IV a. C mai leten ne’e mak sira foin koalia kona ba Cidade-Estado ne’e. Significa, Atenas sira mos tarde ona koalia kona ba Estado. Aliás, Igreja Cristã moris uluk ona hori uluk hori wain. Significa iha séc. VII a. C mai to’o séc. I a. C., ema koalia ona kona ba Estado maibe Igreja nafatin sai base ka inan ba Estado, tamba nia mak uluk. Husi ne’e mak Platão prefere ema nebé ukun ne’e tenke sai hanesan pastor divino ida nebé hatene pastorea nia rebanho sira hanesan uluk profeta sira halo (Cfr. PLATÃO, O Político, 2014, p. 88-89, nú. 275a-c). Tuir ha’u, husi sira ne’e mak hanaran Teocracia.
- Razão histórica
Koalia kona ba Igreja ho Estado, ita koalia kona ba Poder Espiritual no Poder Temporal. Maibe, desde kedas Jesus marca ninia presença iha mundo, hahu husi séc. I d. C. To’o mai séc. IV ne’e, poder rua ne’e concentra hotu iha Igreja nia liman. Liu-liu iha tempo Imperio Romano nian nebé lori knar rua: ida hanesan Papa no ida hanesan Imperador. Husi ne’e, katak Papa mak kaer poder hodi ukun Igreja no Estado hotu. Nune’e mak iha Concílio Trento nian, ema dehan Vaticano/Roma Locuta Causa Finita, katak Vaticano ou Roma koalia dala ida buat hotu los ona, ou iha expressão seluk dehan Extra Ecclesia nula salus, katak sai husi Igreja la iha salvação. Ne’e, atu dehan Igreja mak moris uluk, nune’e nia mak inan ba Estado.
Ho ida ne’e, liga kedas ba iha história PADROADO nian, nebé koalia kona ba oinsa mak Papa fahe poder no fo privilégio ba Espanha ho Portugal atu ba hamosu Estado iha círculo Igreja nian. Maibe, antes mosu divisão nebé tratado husi TORDESILHAS iha 1494 ne’e, iha 1493 ba karaik ne’e Espanha ho Portugal descobre ona rai lubuk ida, maibe sira han malu hela de’it (Cfr. ALBUQUERQUE et. all, 1991, p. 193). Hare ba ida ne’e maka “para resolver o problema das terras descobertas por Colombo trocam-se várias embaixadas, o Papa tentou intervir publicando bulas em que favorecia bastante os Reis católicos, mas as grandes decisões resultam do contacto direto entre procuradores do Rei de Portugal e dos reis de Espanha” (idem, p. 194)
Tan ne’e maka kona ba Padroado, Navarro dehan “o Padroado Instituído no século V, o Padroado era um expediente encontrado pelos papas para interessar os cristãos leigos na construção de templos e na manutenção de obras pias” (NAVARRO, 1989, p. 239). Katak Padroado ne’e hari iha Século V nebé ema leigo sira mos bele simu knaar husi Papa atu ba hari Estado hodi Igreja nia naran atu expande cristianimso, imperialismo no halao mos atividade missionário nian. Nune’e, poder privilégio nebé Papa fo mak ne’e, Patrono debetur honos, onus, em olum entum; Praesentet, praesit, defendat, alatur egenusd: Ao patrono deve-se honra, trabalho, vantagem; Que proveja, comande, defenda, o necessitado seja alimentado (Idem).
Iha termo seluk ita bele dehan Poder padroado nian ne’e Papa fo poder privilégio ba Espanha ho Portugal hodi dehan: ba descobre ba, ba ukun ba, ba hadau ba, ba hari Estado ba no lori Missão ba, etc. Nune’e mak Navarro dehan “Desse modo, aos reis de Portugal e da Espanha, os primeiros a colonizar regiões remotas da África, da Ásia e da América, seria concedido o Padroado e, assim, a eles incumbia o dever ou assistia o direito de evangelizar seus povos” (idem, p. 240). Atu fortifica liu tan conhecimento Padroado nian ne’e mak Navarro dehan, “O Padroado teve o condão de resgatar o sentido missionário da Igreja” (Idem, p. 241).
Tan ne’e, wanhira ita koalia kona ba Igreja, iha Timor ema balu dehan, sorte ona lori Imperdaor sira mak Igreja tabele tuir mai ne’e’. Maibe la’e, tuir história Igreja nakboas ba mundo tomak hetan ninia hun husi Bula Romano Pontifex iha tinan 1455, nebé liu husi Papa Nicolau V haraik poder ba liurai Portugal atu hari Igreja ka Mosteiros iha “territórios descobertos e descobrir”. Nune’e mak iha tinan tuir mai 1456 Papa Calixto III hametin tan ho BULA INTERCOETERA atu Infante Dom Henrique hetan knaar “mestre da ordem de Cristo” no iha “jurisdição espiritual” ba Padroado de Tomar hodi bele hari no lori Missão ba rai tasi balun tomak ao mesmo tempo hamosu mos Estado (Cfr. GUSMÃO, 2020, p. 103)
Iha século XIV ba kotuk uituan, no sa’e mai leten ne’e, iha nação rua Espanha ho Portugal de’it mak domina mundo tomak. Nune’e, iha tinan 1479 nação rua ne’e halo acordo ida hodi ida-idak ba descobre ilha seluk nia riku-soin ka rain ba sira nian. Maibe, iha processo de descobrimento nia laran nação rua ne’e sempre hadau malu hela de’it. Tamba ne’e mak amo Papa iha Santa Sé liu husi BULA INTERCOETERA ho Papa Calixto III nia ukun hodi halo tiha acordo ida entre Espanha ho Portugal hodi Papa fo tiha poder privilégio ba nação rua ne’e atu ida-idak descobre de’it ninian (Cfr. LIMA, 2014, p. 47). Tuir mai ho TRATADO TORDESILHAS iha 7 de Junho de 1494 amo Papa Alexandre VI fahe tiha Oriente ba Portugal no Ocidente ba Espanha (Cfr. MOREIRA, p. 11). Tan ne’e mak Albuquerque dehan “Todas as terras descobertas a oriente pertenceriam a Portugal. As terras descobertas a ocidente pretenceriam a Castela” (ALBUQUERQUE, et. all, p. 194)
Iha fali tinan 1514 maka Papa Leão X husi “Bula Dum Fidei Constatiam” haraik ba Liurai Portugal nian, privilégio atu haruka nia ema sira ba descobre rai sira nebé tama iha nia área descobrimentos nian (Cfr. BELO, 2012, p. 35). Hahu husi ne’e maka Vasco da Gama ema Portugal no Cristovão Colombo ema Espanha, sira nain rua hahu ona ida-idak ba descobre ninian tuir buat nebé amo Papa fahe tiha ona ba sira. Husi ne’e ita hare ona katak Estado mosu iha círculo Igreja nian. Bele dehan mos oinsa mak Teocracia hahoris Democracia.
- Razão cronológica
Ita hotu hatene katak ita nia rain colonia husi Portugal iha tinan 1515, iha Lifau, Oe-Cusse, maske data ne’e seidauk sai hanesan verdade absoluta ida. Colonialização ne’e hetan nia abut iha divisão da história PADROADO ka TORDESILHAS nian ne’e. Nune’e, Portugal mai ho objetivo tolu: Expansão do Cristianismo, Imperialismo no Ciência. Iha ne’e, maka Imperialismo refere ba Estado, no Cristianismo refere ba Igreja Cristã. Maibe, Estado ida ne’e hakruk no respeita ba Igreja tamba nia mosu mai ho ordem husi amo Papa iha Vaticano, katak Igreja mak hamoris Estado. Tamba ne’e, Igreja católica sai inan ba Estado tan poder sei iha hotu Igreja nia liman.
Iha Timor, iha tinan 1515 mai to’o 1701 ne’e poder temporal ho espiritual ne’e submete hotu ba Igreja Católica. Katak Igreja de’it mak ukun liu husi missionário sira, basá Pe. Francisco Pinheiro (Matebian) wainhira aula kona ba história de Timor, nia dehan, iha tinan 1702 mai leten mak poder rua ne’e fahe malu hodi mosu imperador sira. Maibe imperador nafatin hakruk ba missionário sira. Maske nune’e, la significa Estado Timor mosu ona iha nebá, lae, basá iha tempo nebá Timor iha de’it reino nebé “Divide-se esta ilha em muitos reis” (BELO, 2011, p. 12).
Estado iha Timor ne’e hahu mosu wainhira, mosu Proclamação unilateral nebé manifesta iha 28 de Novembro de 1975. Iha nebá mak ita nia primeira Constituição define Timor hanesan República Democrática ida hodi hamosu termo Nação ho Estado (Cfr. LOBATO, p. 393-410). Nune’e, nação ho Estado existe iha momento nebá hanesan República democrática ida, tan antes ne’e ema hanaran hela extremo oriente ka provincia ultra-marinha Portugal nian. Nune’e, iha tempo nebá Timor to’o de’it iha level, arquipelago, provincia ka ilha ida, seidauk hanesan nação ka estado ida nebé democrático.
- Razão recurso humano
Tamba sa mak ha’u dehan iha Timor Igreja mak hanesan Inan? Iha razão lubuk ida. Primeiro, baseia ba razão sira leten ne’e, Igreja iha uluk mak hafoin Estado. Segundo, ema sira nebé hari Estado ne’e maioria mak sai husi Igreja ba, mak eis Seminarista sira, hanesan: Francisco Xavier do Amaral; Nicolau Lobato, José Alexandre Gusmão (Xanana Gusmão); Abílio Araújo, etc. (Cfr. BELO, p. 117-118), nebé babain ema dehan seminarista falhado sira. Maibe, keta haluha, tan termo Estado Democrático sira mak hanoin no hakerek baseia ba povo nia vontade, mate no sofrimento sira. Terceiro, hari tiha hotu Estado tamba de’it divergência ideologia, Estado ne’e monu tiha ba Indonesia nia liman. Iha ne’e, Igreja mak hatene foti sae no hadia fali, exemplo kiik mak hanesan iha 1982 iha Mehara iha Liurai Miguel nia uma Dom. Martinho da Costa Lopes dehan ba Xanana “filho esquece o marxismo” (NINER, 2011, p. 104). Ex. Seluk, hanesan 13 de Outubro de 1989 nebé Igreja esforço makas hodi Papa mai missa iha Tasi-Tolu. Iha sorin seluk, hanesan Bispo Belo hakerek carta ba Secretário-Geral das Nações Unidas nian, Javier Pérez de Cuellar ONU hodi husu referendum nebé realiza iha 30 de Agosto de 1999 (Cfr. BELO, p. 124-125). Ho tan sira seluk.
- Razão Constitucional
Wainhira ukun an tiha, elabora fali mai segunda Constituição nebé tama vigor iha 20 de Maio de 2002. Iha Constituição ne’e mak democracia foin sobresai lolos hodi internacional reconhece Timor hanesan Estado Democrático ida hodi hetan ninia legalidade. Nune’e, iha kedas princípios fundamentais nebé dehan iha Artigo 1º nu. 1º katak “A República Democrática de Timor-Leste é um Estado de Direito democrático, soberano, independente e unitário, baseado na vontade popular e no respeita pela dignidade da pessoa humama” (CRDTL, p. 19). Maibe, antes ba Artigo ne’e, iha ona Preâmbulo dehan “Plenamente conscientes da necessidade de se ERIGIR uma cultura democrática e institucional própria de um Estado de Direito onde o respeito pela Constituição, pelas leis e pelas instituições democraticamente eleitas sejam a sua base inquestionável” (Idem, p. 12). Husi ne’e, ita nia estado foin hari/ erigir lolós hodi liga kedas ho cultura ida maka democracia. Iha ne’e ha’u sublinha termo sira hanesan leten ne’e, atu dehan, rai Timor sai hanesan Estado Democrático ida hodi hetan reconhecimento internacional ne’e, foin iha 20 de Maio de 2002, maske hetan ona ninia raiz iha 28 de Novembro de 1975 hanesan proclamção unilateral de’it. Maibe, antes ne’e Igreja cristã iha nanis ona.
Buat nebé foti as liu tan Igreja cristã iha Timor maka afirmação nebé dehan “Interpretando o profundo sentimento, as aspirações e a fé em Deus do povo de Timor-Leste” (idem). Afirmação ida ne’e atu dehan Estado mosu mai ho de’it interpretando a fé em Deus nebé maioria cristão sira mak manifesta iha sira nia moris lor-loron nian. Se hanesan ne’e, Igreja iha nanis ona molok forma Timor sai hanesan Estado ida, tan termo interpretando katak hodi interpreta de’it buat nebé iha nanis ona.
Los duni, iha Estado de direito democrático nia laran ne’e, princípio hanesan igualdade, justiça no liberdade ne’e importante, atu regula ema hotu-hotu hanesan iha lei nia oin, katak labele halo discriminação. Maibé, ho igualdade ida ne’e laos atu afirma katak buat hotu iha mundo ne’e mesak hanesan de’it. Impossível, tan ema rua nebé kaduak mos ho ona ser nebé la igual, quanto mais buat seluk. Tan ne’e, igualdade ho nia tratamento la hanesan, tamba iha pluralidade nia laran, igualdade ne’e liga malu kedas ho justiça no verdade, ex. Inan ho oan ita labele trata hanesan de’it, inan, inan nafatin, oan, oan nafatin. Nune’e, princípio igualdade la significa ita trata ema hanesan de’it husi rohan to’o rohan, maibe, equidade. Ida ne’e maka justiça, basá Platão dehan justiça ne’e “dar a cada um o que lhe é devido, máxima que me afigura bem enunciada” (PLATÃO, República, 2000, Liv. I, nú. 331e, p. 55), husi ne’e mak Purshouse interpreta hodi dehan justiça ne’e “tratar as pessoas apropriamente” (PORSHOUSE, 2010, p. 33). Ho liafuan badak karik, katak igualdade ho justiça ne’e halo ita trata ida nebé hanesan inan hanesan inan, oan hanesan oan, bainaka hanesan bainaka, laos ita trata fali oan ho bainaka hanesan hotu fali inan. Ida ne’e maka Platão nia aluno Aristóteles hanaran Justiça distributiva. E ida neduni mak hanaran verdade, basa S. Tomas de Aquino dehan verdade ne’e Adequatio re cum intelectum, katak, inan ita dehan inan, oan ita dehan oan, bainaka ita dehan bainaka, laos ita hare tiha inan ita dehan fali bainaka, ne’e mos ita choque moru ona.
Iha sorin seluk mos baseia ba sistema iha democracia nia laran, fórmula ida Maioria vence Minoria ne’e mos vale no funciona. Tan ne’e, hanesan belun Poto dehan “Oinsa Valores Cristãos Sai Base ba Democracia”, ne’e los no argumentado. Tamba além de razão sira leten ne’e, iha mos razão seluk hanesan: Primeiro, Timor nação ida nebé Maioria Cristão iha Asia. Segundo, CRDTL valorisa Igreja Cristã especial iha ninia preâmbulo nebé dehan “Na sua vertente cultural e humana, a Igreja Católica em Timor-Leste sempre soube assumir com dignidade o sofrimento de todo o Povo, colocando-se ao seu lado na defesa dos seus mais elementares direitos” (idem). Iha ne’e la temi tan religião seluk, apenas Igreja Católica.
Los duni, iha Artigo 12o nu. 1º no 2º mos reconhece no respeita diferentes confissões religiosas, maibé, laos sira mak sai fali uma nain ka inan. Nune’e, religião sira seluk ne’e, iha Timor ita bele hatama sira iha nível bainaka de’it. Quanto mais seitas sira, hanesan hela nan resto nebé iha princesa nia nehan laran, bele sukit sai tiha. Nune’e, sira nia valor labele sai fali base ba democracia tamba minoria. Nune’e, afirmação nebé dehan valores cristãos sai base ba Democracia ne’e claro ona, tamba Timor idêntico ona hanesan “Terra de Santa Cruz e Terra de Santa Maria” nebé nia oan maioria mak cristão.
- Igreja hanesan Mãe e Mestra
Igreja existe hori uluk kedas, nune’e Estado moris husi nia hanesan oan, laos hanesan alin nem hanesan kaduak ka kolega. Igreja mos hori uluk kedas hamrik nuudar Mãe ho Mestra (Cfr. CONVAT II, p. XXV). Primeiro, Nuudar Mãe nia cuida, tau matan, paciência no hadomi nafatin nia oan sira maske nia oan sira dalaruma osan ho poder lanu to’o la respeita no hakarak hadook-an husi Igreja Católica, inclui mos belun nain rua karik. Segundo, nuudar Mestra nia hanorin nia oan sira, atu moris iha unidade, dame, domin, justiça, verdade, ho valor cristão sira seluk tan. Nuudar Mestra mos, hori uluk kedas nia hanorin nia oan sira katak poder ne’e atu cuidado, tau matan, salva, fo ksolok ba Maromak, ba ema, no ba criatura sira hanesan uluk Profeta, Jesus, Apóstulo, discípulo sira halao.
Iha história Timor nian, Igreja mos assume knaar iha processo luta ba ukun rasik an. Tan ne’e, keta kaer de’it pluralismo hodi considera fali nia hanesan bainaka ida no keta halo bebeik Timor ne’e hanesan rai comunista nian nebé la ho Maromak. Nune’e, iha Timor Valores cristão sai base ba democracia, ne’e masuk akal no foti liu tan ita nia dignidade iha nação seluk nia matan laran. Valores cristãos sai base ba democracia laos de’it ba grupo, maibe inclui ema hotu nebé moris iha Estado de Direito Democrático ida ne’e. Aliás valores critãos sai base mos ba religião sira seluk no ba ema hotu be moris iha rai Timor, basá Igreja cristã hanesan inan, Estado hanesan oan no religião sira seluk ne’e hanesan bainaka, seita sira hanesan de’it nan resto.
- Observação ba belun nain rua nia crítica
Wainhira le didiak tiha belun nain rua ninia resposta crítica, ha’u descobre katak belun nain rua ninia exigência maka tenke trata no considera Estado, Igreja ho Religião sira seluk hanesan de’it iha democracia nia laran, at liu tan mak dehan fali Estado buat ketak ida Igreja buat ketak ida hodi haluha tiha Concordata nebé Vaticano halo ho Timor, no haluha mos processo no factus lubuk ida nebé lori Timor ne’e ba hamrik hanesan Estado democrático ida, hodi la hare mos ba juramento nebé wainhira Timor oan ida atu sai presidente nia sei dehan “Juro, por Deus, pelo povo e por minha honra” (CRDTL, Art. 77º nú. 3º). Iha ne’e, ita hare ona oinsa mak Democracia hakruk ba Teocracia ou bele dehan mos oinsa mak Estado hakruk ba Igreja. Se ne’e mak sakit liu ba belun nain rua karik, ha’u dehan de’it ne’e mak interdependência entre Estado ho Igreja.
Iha Estado democrático Timor-Leste nian laos puramente democrático, maibe cultura democrática (Preâmbulo). Iha ne’e ita hare oinsa mak cultura Timor funciona iha democracia. Tuir ami mambae nia cultura, inan inan, oan oan, bainaka bainaka, laos fali hanesan de’it. Ho ida ne’e maka iha democracia nia laran iha mos princípio de “separação de poderes na organização do Estado” (Preâmbulo). Atu dehan, iha democracia nia laran PR halao nia função, PM halao nia função, laos igualdade ona be, PM mos bele ba halao hotu PR nia cargo, lae. Maibe, sira liga malu ho princípio de interdependência (Cfr. Art. 69º). Iha CRDTL separação ne’e ba poder de’it, laos separação entre Igreja ho Estado. Se lei ne’e iha karik mungkin belun nain rua mesak mak hare ka inventa hodi afirma fali Estado ketak Igreja ketak.
Belun nain rua nia resposta crítica, nakonu ho termo sira Pluralismo, Igualdade, Justiça, Secularismo, etc. Sira ne’e mak sai hanesan razão atu foti valor husi religião seluk sai base hotu ba democracia, no afirma katak Estado ketak Igreja ketak, tan ne’e belun nain rua dehan keta mistura sasan. Belun nain rua nia argumentação ne’e hanesan fali Timor ne’e iha rua. Sira nain rua bidu ba bidu mai hanesan feto sira halo tik-tok ho de’it razão sira ne’e, maibe ha’u seidauk hetan argumento nebé klean ka fundamental atu esclarece oinsa mak valores husi religião seluk mos sai hotu base ba democracia. Baseia ba saida no factus saida?. Se belun nain rua kaer de’it mak pluralismo, igualidade no secularismo hodi la esclarece factus existencial ka histórico ruma, ba belun nain rua ha’u compara karik, hanesan labarik nebé nia inan sacrifica an hodi hahoris tiha nia iha uma ida, maibe nia boot nia nega tiha nia inan ne’e hodi considera fali bainaka nebé hela iha nia uma ne’e mak nia inan fali. Iha ne’e mak belun nain rua fingido tan la iha honestidade. Aliás, ne’e mak “Kacang lupa lupa kulit” lolós nian.
Iha sorin seluk, tan de’it valor husi religião seluk la sai hotu base ba democracia mak belun nain rua questiona kona ba discriminação. Ha’u hanoin discriminação iha Timor ne’e claro ona, basa termo discriminação ne’e ho liafuan seluk mak, distinção, destrição ho verbo maka diferenciar, distinguir no separar. Husi ne’e, discriminação atu dehan, los duni, iha Timor Igreja mak sai inan, Estado hanesan oan no religião hanesan bainaka, seita sira hanesan de’it nan resto iha princesa nia nehan kuak, nebé princesa bele sukit sai tiha. Gituh aja ko repot…
Conclusão
Hare ba razão hirak leten ne’e, wainhira belun Agosto Poto dehan VALORES CRISTÃOS SAI BASE BA DEMOCRACIA, ne’e razoável ka argumentado. Laos no sentido atu ita halo discriminação hodi contra princípio de igualdade nebé ita nia CRDTL consagra, tamba la inclui religião sira seluk, maibe tenke baseia ba factus existencial no históricus atu halo discriminação hodi hatene halo distinção, hatur ida-idak tuir nia fatin nudar Inan, oan no bainaka. Ba ha’u ida ne’e mak honestidade lolós. Iha ne’e laos no sentido haketak Igreja ketak Estado ketak, la’e. Nune’e, liu husi razão sira leten ne’e, ba ha’u hanesan factos nebé naton ona atu dehan katak iha Timor Igreja Católica ka Cristã mak sai inan ba Estado no Estado hanesan nia oan, ba religião sira seluk hanesan de’it bainaka ida nebé mai moris iha Igreja Católica nia uma laran, no seita sira hanesan de’it nan resto iha Igreja nia nehan kuak. Nune’e, Igreja Cristã ninia valor mak importante liu atu sai base ba democracia. Se belun nain rua iha argumento no razão seluk bele esclarece fali mai hodi defende katak valor husi religião seluk mos sai hotu base ba Democracia iha Timor.
Valores husi Cristão maka saida?. Iha balu nebé belun Poto cita ona, hanesan: Justiça, verdade, honestidade, seluk tan maka paz, amizade, domin, proteção, salvação, etc. Sira ne’e hotu mak ha’u argumento ona iha leten. Nune’e valores cristãos nian maka oinsa liga ema nia relação di’ak ho Maromak, ho ema seluk no ho criatura sira seluk. As liu husi ne’e maka dehan Salus animarum suprema lex katak uluk nanain Igreja cristã nia papel mak tau importância ba salvação da alma ne’e nuudar lei nebé as liu hotu. Nune’e, nia valor digno liu sai base ba democracia atu reduz, abuso do poder, manipulação, violação da vontade popular no dignidade humana, reduz mos violação ba direitos huamos, liberdade, furador da constituição sira, etc.
Fontes
DIFUSORA BIBLICA, Bíblia Sagrada, 6ª Edição, Junho, 2016
LIAFUAN DI’AK BA IMI, Trad. Pe. Ronaldo SDB, Díli
CONCÍLIO VATICANO II (CONVAT II), Edit. A Duarte de Almeida et. all, Libreria Editrice Vaticana, 1998
ALBUQUERQUE, Luis de –MAGALHÃE, Ana Maria – ALÇADA, Isabel, Os descobrimentos portugueses: viagens e aventuras, Vol. I, 4ª Edição, Editorial Caminho, SA, Lisboa, 1991
BELO, Dom. Carlos Filipe Ximens, História da Igreja em Timor-Lest 450 Anos de Evangelisação (1562-2012),
Vol. I, 1ª Edição, Tipografia Diocesana, Baucau, 2012
_____, Os Antigos Reinos de Timor Leste (Reys de Lorosay e reys de Lorotohoba, Coroneéis e Datos, 1ª Edição,
Baucau, 2011
_____, LENDAS E NARRATIVAS DA HISTÓRIA DA IGREJA EM TIMOR-LESTE
LOBATO, Nicolau dos Reis, “Sabemos, e Podemo, e Devemos Vencer”, Edit. Martinho G. Da Silva Gusmão, Centro Nacional Chega, IP, Díli, 2018
NINER, Sara, Xanana Uma biografia política, Trad. Portuguesa, Lisboa, 2011
VASCONCELOS, Pedro Carlos Bacelar de, (Coord.), Constituição Anotada da República Democrática de Timor-Leste, Revisão: Ana Rita Silva, Colaboradores: Alexandre Corte-Real de Araújo, et. All. Editor: Direitos Humanos-Centro de Investigação Interdisciplinar Escola de Direito da Universidade do Minho Campus de Gualtar, Braga, outubro de 2011
REALE, Giovanni – ANTISERI, Dario, História da Filosofia Pagã Antiga, 2a Edição, Vol. I, Trad. Ivo Storniolo, São Paulo, Paulos, 2003
PLATÃO, A República, Trad. Carlos Alberto Nunes, 3ª Edição, Belem, EDUFRA, 2000
________, O Político, Trad. Carmen Isabel e Leal Soares, 2ª Edição, Círculo de Leitores e
Temas e Debates (Oxford), 2014
PURSHOUSE Luke, A república de Platão, Trad. Luciana Pudenzi, São Paulo, Paulus, 2010
LIMA, Lana Lage da Gama, O padroado e a sustentação do clero no brasil colonial, In REVISTA DE HISTÓRIA [30] João Pessoa, jan./jun. 2014
NAVARRO, Eduardo de Almeida, O Reino deste mundo: o Padroado e seus Reflexos nas cartas de José Anchieta, In Revista de Literatura Brasileira; São Paulo, 1989, p. 239
GUSMÃO, Martinho G. da Silva, “IMAGINING EAST TIMOR”: Colonialismo, Catolicismo, Nacionalismo. Hermenêutica Oan ida ba Celebração Jubilosa 500 (Parte 2), In Política Samea- Ética Falur, Compilação por José Fernandes da Silva, Instituto Superior, ISFIT, Díli, 2020
PINHEIRO, Pe. Francisco, Aula “História de Timor –Leste”, ISFIT, 2018