Hanesan iha primeira publicação nebe ha’u toca ona konaba pontos tolu husi princípios valores cristãos nian no ponto tolu ne’e mak hanesan “Justiça, Verdade no Honestidade”. Iha segunda publicação ne’e ha’u hakarak concentra hodi fo explicação ba ponto hirak ne’e atu nune’e ita bele hetan naroman tuir conteúdo husi escrito ida ne’e nian. Nune’e ha’u convida leitor sira hodi ba hare kedas explicação sira be tuir mai ne’e!
Primeiro: JUSTIÇA, Política nebé loos no di’ak mak prática valores cristão nian hanesan justiça, tane as justiça hanesan buat folin boot liu. Tamba ida ne’e valores nebé aas iha rai no lalehan. Tan ne’e, ba Grego sira dehan “a finalidade da vida política era a justiça na comunidade”. Filosofo classíco Platão reforça tan “A idea do bem é o vertice do mundo moral e intellectual, e o verdadeiro bem esta presnte onde reina a justiça”. Ne’e duni, ba ukun na’in sira, na’in ulun sira, liderança sira ba ema hot-hotu liliu ba tribunal nebé mak namkari iha rai Timor-leste la bele subar lialoos, labele falsifica justiça tuir gosto ema nian, hodi buka osan, buka poder. Basá, lialoos ne’e conceito absracto ida, maibé la mate, lialoos moris ba nafatin.
Atu hatene klean liu kona-ba justiça nia hun no abut mak hanesan três figura miticas: Primeiro ponto THÉMIS, (Grego) katak ne’e “lei divina que institui a ordem do universe”. Segundo, KÓSMOS, ne’e “Ordem universal estabelecida a lei divina”. Terceiro, DIKÉ; katak “A justiça institiuida pela deusa, DIKÉ entre as coisas e entre os seres humanos, no respeito as leis divinas a ordem cósmica” (Iniciação a filosofia, p, 349.) Tan ne’e, DIKÉ ne’e hatudu katak lei natural para a ação das coisas e dos seres humanos. Ne’eduni, lei natureza nia ema la bele falsifica, la bele contra, tamba se ita contra lei natureza ho injustiça, ukun ho injustiça neneik no ba bebeik conciência sei julga ita iha rai no lalehan. John Rawls (filósofo husi Harvard) hateten “justice is a fundamental virtue of social institutions “, katak justiça ne’e virtude fundamental iha instituição social ho nune’e instituição estado mak hanesan presidente, parlamento, governo, no tribunal. Maibé, tansá susar los ba na’I ulun sira atu hatuur justiça loloos, no halo povo kiik, povo kbiik laek sira sempre hakilar ba justiça. Tan ne’e, ema boot no ema kiik, ema riku no ema ki’ak, ema matenek no ema beik ita hotu-hotu moris iha justiça. Marx hamosu conceito kona-ba ideologia krítica dehan katak liu husi crítica social-politico-economia (psicologia) mak ita bele kolu molik tiha estrutura no ninia funcionamento nebé manipulativo.
Ita observa mos-mos katak nai-ulun sira ukun la ho justiça, no susar los hatuur justiça. Mosu pergunta nai-ulun sira sente ka lae injustiça nebé buras iha Timor? Nai-ulun sira nia consciência iha nebé atu defende justiça. Iha Ética Gandiana dehan nune’e “segredo ne’e hanesan pecado ida nebé iha mos tendência atu halo violência “. Atu dehan katak la bele halo buat hotu iha segredo nia laran, tan justiça sei nakboas, justiça sei naktubun ho nia maneira rasik, filósofa brasilero Marilena Chaui dehan tan “A justiça é a lei e a ordem mundo, isto é, da natureza (physis) e ordem (kósmos) constitiuem assim o campo da lei de justiça”. Tan ne’e, política ne’e palavra originada em Grego katak polis que significa “cidade organizada por leis e instituiçãoes”. (Iniciação a filosofia, p, 439.)
Segundo: VERDADE, saida mak verdade ne’e? Verdade katak intelecto consulta ho razão, razão julga iha cinco sentidos no coresponde realidade ida ne’e mak verdade da razão. A verdade tem três são refere-se a percepção a coisas reais (como na alétheia), a linguagem que relata factos passados (como na veritas) e a expectative coisas futuras (como emunah). O que foi (acontecimento passado) e o que será corretas sobre ações futuras). Em hebraico, verdade diz “emunuh”, que significa “assim seja ou confiança” (iniciação a filosfia p 349). Katak verdade ne’e, buat nebé nune’e, nune’e, buat nebé la nune’e, la nune’e, ou seja, buat nebé mutin dehan mutin, buat nebé metan dehan metan, ita la bele nega. Ne’e duni, nai-ulun sira tenke hatuur ukun ne’e iha lialos, no lialos tenke sai ona virtude kmo’ok no kmanek iha nai-ulun sira nia prática lor-loron nian.
Lider nebé di’ak no justo nia iha poder la’os poder economia, la’os poder militar, maibe poder politico nebé loos no justo ne’e hatudu coerência iha liafuan no hahalok hodi hatuur iha lialoos. Maibe, ita observa katak Nai-ulun sira susar atu prática lialos, no facil liu mak sobu malu, bobar malu, dun malu, se hanesan ne’e lição saida mak imi hanorin ba geração foun sira kon-ba lialos? Sasukat ba verdade ne’e mak factos (factum) katak ita hatudu verdade iha nebé, no sala iha nebé. Factos agora dadaun ita hotu haré, ita hotu hatene poder la iha ona povo nia liman, sira so respeita povo wainhira eleição maibé depois de eleição se mak povo, sira la hatene.
Realidade nebé hatudu momos katak povo durante ne’e barulho iha rai ulun to’o rai ikun, barulho husi tasi feto to’o tasi mane, maibe povo nia barulho ne’e lian laek, tamba la iha ema ida rona, la iha ema ida se tilun, povo nia lian hanesan de’it buat mamuk ida. Maibe, povo sira sempre hakilar ba lialos, hakilar ba hamlaha, hakilar ba hamrok, hakilar ba Estrada, hakilar ba eletcidade, hakilar ba be mos, hakilar ba hela fatin, maibe hakilar los de’it, tan Governo tilun diuk ona, Parlamento ibun to’os ona.
Terceiro: HONESTIDADE, Lider nebé di’ak iha virtude nebé klean no aas mak honestidade iha liafua no hahalok atu hatuur iha ukun. Honestidade ba liafuan katak koalia honesto ou sincero, honesto ne’e hahalok di’ak no la selu ho buat ida, maibe bosok ne’e quando ema kaer kona ita tenke selu ho buat ruma katak ema sei lakon confiança ba ita, pelo contrário honestidade hasae grau confiança nian mai ita. Ne’e duni, honestidade ne’e hatudu moos valores cristão nian, hatudu moral cristão nian atu ema imita hanesan valores sira nebé folin boot iha futuro.
Tamba ne’e, lider nebé iha sinceridade, honestidade nia sei manan confiança iha povo no manan confiança husi lider seluk, no ema sei louva nafatin nia no nia sei hetan wain liu tan buat nebé nia iha. Filosófa América Ayn Rand dehan nune’e “os direitos individuais são no meio de subordinar a sociedade a lei moral” (A virtude do egoism, p, 130.). Lei sira ne’e, nia fundamento iha moral se ema contra moral, ne’e contra ema nia natureza. Tamba ne’e, sasukat ba direito, liberadade, maka principio moral katak moral ne’e serve ba ema hotu-hotu tan ema ne’e ser social.
CONLUSÃO
Iha filosofia clássica, Aristotéles define ita ema nu’udar animal político, tamba ema ne’e iha razão atu tetu no atu halo. Tan ne’e, ita ema tenke ne’on na’in iha situação hotu-hotu katak ita tenke hanoin didiak, tetu didi’ak molok atu koalia, molok atu implementa, basá ita ema hanesan ser vivo ida nebé hatene coloca no controla an ho ita nia razão.
Livro provérbio (30, 7-9) dehan tan nune’e “peço-te duas coisas, não mas negues antes da minha morte; afaste de mim a falsidade e a mentira, não me dês pobreza nem riqueza, concede-me o pão que me é necessario, para que saciado, não te renegue, e não diga “quem é o senhor? Ou empobrecido, não roube e não profane o nome do meu Deus”. O ha’u nia Maromak, ha’u husu ba ita boot buat rua, hadook sira no keta haraik mai ha’u molok ha’u mate: hadok ha’u husi lia at no lia bosok; haraik mai ha’u keta moris ki’ak liu nem riku liu; haraik de’it mai ha’u hahan nebé naton atu nune’e, wanhira ha’u bosu ha’u la nega ita, no ha’u sei la hateten; “se mak Na’I? ou keta moris ki’ak liu atu ha’u la bele na’ok, no keta hafoer ita boot naran o ha’u Maromak.
REFERÊNCIAS
Bíblia, Novo testament São Mateus, Bíblia sagrada (Liafuan di’ak ba imi), trad. Pe. Ronaldo, SDB, Dili.
Bíblia, livro dos provérbios, Bíblia Sagrada, edi.10, Coimbra, Portugal, 2014.
Chaui Marílena, Iniciação a filosofia, 3 edição São Paulo. 2016.
Gusmão Martinho G. da Silva, “Mata-dalan eletorial”, 2 edição.
Gusmão Martinho G. da Silva, Revista de Filosfia e Teologia, 2014, vol.1
Nascimento Basílio, Moris no mate nu’udar dalan atu sai santo, revista ITE, edi.16, 2015.
Rand, Ain, A virtude do egoismo, 1edição Brasilera impressa em Março de 1991.
Reale Giovanni – ANTISERI, Dario, História da filosofia, de Spinoza a Kant, vol.4, São Paulo, Brasil, 2005.
Concílio Vaticano II, constituição dogmática. A Igreja. Edição 11.