Precisa Duni Ema Matenek?
Introdução
Iha artigo simples ne’e ha’u hakarak hatur hanoin oan balun relaciona ho ita nia preparação hodi ba hasoru eleição presidencial nebé oras ne’e sai hela assunto público. Loos duni oficialmente seidauk mosu declaração oficial husi Presidente da República Democrática de Timor-Leste Dr. Francisco Guterres Lu-Olo tuir (art. 86o alínea C) maibe mosu ona sinal katak líder sira husi Partido Político balun hahú indica se mak merece hodi ba tur iha trono kmo’ok “Ai-Tarak Laran” nebe legalmente sai hanesan “Timor nia Aman” ba período ida be sei mai (2022-2027). Ho condição constitucional hirak ne’e mak halo povo no academista, estudante no liu-liu político sira mos começa hasai sira nia opinião hodi hatudu ba se mak merece liu hodi ba tur iha PP Ai-Tarak laran.
Hanesan ita hotu hatene katak iha tinan 2017 Estado RTDL hala’o cerimónia empossamento ba Presidente da República Democrática de Timor-Leste ba (dala IV) depois de independência nebé fó sai mos iha média oficial (CPLP) “Comunidade dos Países da Língua Portuguesa” bele acesso iha ne’e (http://youtube.be/r723KDWPuvE) no tinan ida ne’e Sua Excelência PR completa nia mandato ba tinan lima ona (2017-2021) tuir ita nia constituição haruka (art.75o no.2) katak PR cessa nia função ho posse PR eleito nian .
Ha’u hanoin katak ita nia situação iha tempo balun liu ba no atual nebé povo no ukun na’in Estado ida ne’e hasoru mak “Impasse política “ mosu tan mai ho “Pandemia Covid-19” VIII Governo mos hamosu sigla tolu; “EE, SS no CO” hodi halo “economia rai laran hakdasak”. Ida ne’e ha’u hanoin katak mundo tomak enfrenta mos hafoin ho situação ida dificil hela por natureza mosu tan “udan boot no rai halai” hodi hamate ema barak iha Timor halo ita nia desenvolvimento atu tama sala-sala de’it iha “Agonia” nia laran.
Husi situação sira ne’e mak ema balun hahú questiona capacidade Na’i Presidente, Na’i Primeiro Ministro, Na’i Ministro sira seluk to’o Na’i Deputado sira, maske nem boot ida mak combina ho natureza hodi hamosu inundação. Ho situação sira ne’e ema barak fó expressão foun ida ba ita nia Na’i Presidente ho caracter “estuda lai”. Nune’e academista balun dehan “hakarak estuda mai fali universidade tamba sai Presidente atu hatan ba povo nia aspiração no la’os ba atu estuda”. Husi expressão sira ne’e hotu hatudu “insatisfação husi povo no academista balun” liu-liu konaba capacidade nebé karik incompatível ho knar “presidência” ne’e rasik. Iha ne’e la’os atu julga maibe hato’o opinião pública!
Nune’e mak atu compreende didi’ak conteúdo hosi artigo ne’e, ha’u prepara ona sub-tema sira hanesan: saida mak matenek?, saida mak PR tuir Constituição?, critério saida de’it mak Candidato ida precisa preenche hodi sai PR tuir Constituição, ita sei hakle’an mos konaba “juramento ba empossamento PR nian”, no ikus liu mak Competência PR nian: Competência Própia, Competência Relacionada no Competência Internacional. Ha’u fiar katak ho sub-tema sira ne’e sei loke netik ita nia hanoin atu hatan ba Pergunta nebé ha’u hatur iha leten.
Objetivo husi artigo ida ne’e mak; (i) hakarak hato’o mos hanoin nu’udar cidadão ida iha Estado RDTL nebe CRDTL rasik garante tuir (Art.4oo ) hodi contribui ba “conhecimento à uma sociedade académica” no (ii) Atu tulun mos ema hirak be necessita assunto sira konaba “candidatura à eleição presidencial” hodi loke hanoin kona realidade atual sociedade Timor-Leste nian baseia ba competência sira nebe Constituição atribui ba Presidente da RDTL.
Saida loos mak Matenek ne’e?
Iha mundo psicologia nian ita bele haré katak assunto “Inteligência” ne’e hahú kedas husi Psicólogo boot sira hanesan “Freud, Jung, Gardner, Morin, Piaget, Vigotsky” hasai teoria oioin konaba Inteligência (Matenek) hafoin mosu mai Dr. Augusto Cury ho nia teoria da inteligência “o código da inteligência” hodi dehan katak nia teoria ne’e mak di’ak liu sira seluk “… em circunstância alguma a minha teoria é melhor do que a dos brilhantes autores Freud, Jung, Gardner, Morin, Paiget, Vigotsky” (A. Cury, 2018, p. 16 ). Wainhira lê tiha sira nia obra ha’u prefere atu usa Psicólogo no educador Haward Gardner ho nia teoria “Multiple Inteligence”. Tamba saida? mai ita hare iha kraik!
Tamba, tuir teoria ne’e “Ema hotu-hotu matenek maibe ho especificidade nebe la hanesan”. Gardner hateten katak escola sira ohin loron ne’e considera de’it mak inteligência rua “as duas geralmente valorizadas nas escolas seculares modernas e invariavelmente avaliadas pelos testes de inteligência: habilidade em língua (inteligência linguística) e em operações lógico-matemáticas” (Gardner, 2010, p.19).
Iha livro “Matadalan Ortográfiku ba Tetun Ofisial” nia edição ba dala rua hamosu mai termo sira hanesan “Matenek, Matenek-klisuk, Matenek-laek, matenek-na’in no matenek-ukun” (INL, 2006, p.98). Lian português mosu mai ho termo sira hanesan; “Inteligência, Sabedoria, Sapiência nst” ho nia descrição sira completo. Tamba ne’e tuir “dicionário da língua portuguesa-Tetum” define katak Inteligência ne’e hanesan “substantivo femenino” ho nia significado “kapasidade ema nian atu hanoin, simu, komprende no tetu; kualidade ema ne’ebe bele rezolve ho lais bainhira mosu situasaun ruma” (DPT, 2015, p.403). Qualidade iha ne’e hatudu matenek ida nebé “integral” katak hatene hanoin ho loloos, hala’os loloos hodi hetan resulado nebé los.
Hafoin “Sabedoria” ne’e nu’u “substantivo femenino” ho nia significado “kualidade husi matenek boot; kualidade husi ema ne’ebe uza didi’ak nia matenek” (DPT, 2015, p.653). Se ita conjuga definição rua ne’e bele dehan katak “matenek boot nebé usa didi’ak nia matenek”, la’os ba hasai tiha curso boboot husi rai liur depois halo corrupção. Keta haluha katak matenek nebé Timor hein ne’e “matenek boot nebe usa sasan ho matenek!”. Ikus liu mak “Sapiência” ne’e nu’u “substantivo femenino” ho nia significado “matenek boot no kle’an konaba buat ruma” (DPT, 2015, p.659).
Se ita hare fali iha mundo filosófico karik ema atribui termo “Sábio” ba filósofo Pitágoras maske nia rasik mos lakohi atu ema bolu nia nune’e no nia prefere atu trata nia nu’u (Filósofo) katak “amor pela sabedoria” (Reale et.al, 2004, p.11). Iha ne’e hatudu nia humildade maske nia matenek. Tamba ne’e mak Filósofo Platão prefere atu “Filósofo” sira mak ukun iha cidade “Estado” hodi aplica matenek sira nebe ha’u hatur iha leten. Balun hahú declara katak pronto atu compete iha Elição Presidencial. Ba ha’u, buat sira ne’e hanesan “Percaya diri dalam kualitas yang tidak di percayakan!”
Husi definição sira hotu nebé hatur konaba matenek, ha’u hanoin katak “matenek ne’e hanesan capacidade husi ema nebé iha conhecimento luan no kle’an hodi tetu ho lalais no justo ba assunto determinado ruma”. Nune’e hirak nebé atu candidata-an ba PR ne’e bele usa matenek sira nune’e hodi interpreta lei no bele “sai ibun ba povo sira be lian laek” hanesan título husi livro Don Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB nian “The voice of the voiceless” no la’os hanesan ita nia político sira agora hatudu “the voice of the party”.
Presidente da República
Ita bele husu ba malu “Se lerek Presidente da República ne’e?” conforme dicionário jurídico offline heteten “Presidente es Jefe, cabeza, de una reunion, asamblea o entidad y el Presidente da República es El jefe del Estado en un régimen republicano” katak Presidente ne’e hanesan Chefe, ulun husi reunião ida, assembleia ou entidade no Presidente da República ne’e nu’u Chefe do Estado nia-nian “ulun Estado nia-nian” iha regime Republicano ida.
Tuir “The Asia foundation: Stanford law school” deifine katak PR “é um órgão político de uma única pessoa, um funcionário eleito pelo povo que representa o povo de Timor” (TAF:SL, Califórnia, p.5). Haré ba definição hirak ne’e lori ha’u ba hanoin katak povo Timor tenki loke matan no fuan se hakarak povo hotu naran morin iha mundo. Tamba PR ne’e povo tomak mak hili no Nia representa Povo tomak husi Nação ne’e ba rai seluk. Nune’e imagina se ita hili fali PR ida nebé la hatene “Lei Inan no Lei oan, Lian Estrangeira (Inglesa), aat liu tan la hatene Português (lian oficial Estado RDTL)” ne’e ita dehan katak “susar ho terus hasoru malu!”
Tuir estatuto nebé Constituição define mak “PR” ne’e hanesan “Chefe Estado, símbolo no garante independência nacional, unidade nacional no regular funcionamento instituições democráticas” tuir (art. 74.º). Husi ne’e de’it ema balun hahú dehan. Ahhhh! a final Presidente ne’e símbolo de’it so Primeiro Ministro mak importante liu tamba nia ho nia membro sira mak Executa lei no hala’o programa sira nebé fundamenta iha lei sira tuir (Art. 13oo – Art. 117o). Atu esclarece buat sira ne’e hotu ita sei ba hare iha competência “PR” nian!
Pelos menos artigo hirak ne’e (art. 74o até art. 91o) mak Constituição atribui ba Presidente da República RDTL hanesan: estatuto, eligibilidade, eleição nst. to’o iha organização no funcionamento ba Conselho do Estado nian. Tuir mai ita sei haré hamutuk hodi sukat no tetu capacidade candidatura sira nebé mai husi Partido político nu’udar sira nia representante hodi participa iha atividade política tuir (art. 63o No art.70o ) ba período (2022-2027). Ha’u hein katak depois de apresenta assunto sira hotu nebé ha’u coloca iha ne’e, ita bele convencido ba pergunta nebé ha’u hatur iha leten.
Critério atu sai Presidente da República da RDTL
Tuir eligibilidade PR ida nian, Constituição exige ba candidatura ida-idak atu preenche mak “Ema Timor oan, Cidadão Originária asli (Cfr. art.3o no 2, cfr. Lei no 9/2001; Lei no 1/2004) katak candidatura ne’e nia Inan&Aman ema Timor no Candidato ne’e mos moris iha Timor tuir “princípio de Ius Solis”, Mínimo tinan 35, iha pleno uso ba nia capacidade, mínimo iha eleitor na’in rihun lima, nia mandato ba tinan lima hafoin hetan posse ba PR eleito foun” tuir (art. 75o) nebé nia processo ne’e liu husi eleição presidencial tuir (art. 76o).
Iha Lei eleitoral para o Presidente da República (Lei No 4/2017) resultado husi alteração ba dala lima husi (Lei No 7/2006) mos la hateten buat ida específicamente konaba requsitos sira nebe toca liu ba “Capacidade Intelectual a nível acadêmico”. Apresentação de Candidaturas pelo menos Lei ne’e hatur requisito sira hahú husi: “poder de apresentação de candidaturas” to’o iha “morte e incapacidade permanente de candidato” ho nia condição sira atu resolve wainhira Candidato ida mate impossibilidade física permanente (cfr. art.15o-Art.25o).
Ho pergunta nebé ha’u coloca iha leten, hare mos ba requisito sira nebé Candidatura ida precisa preenche, ema balun hateten katak sai Presidente ne’e buat fácil oan ida. Calma lai! mai ita hakle’an liu tan saida mak Constituição hatur iha Leten! liu-liu konaba (alínea C).
Pleno Uso ba sira nia Capacidade (art. 75o, alínea C)
Iha artigo citado halo ha’u sente imprecionado tamba mosu mai ho alínea ida nebé toca konaba “Pleno uso ba sira nia capacidade” maske Na’i deputada Olinda defende los Presidente do Partido KHUNTO Sra. Armanda Berta katak “Gus Dur matan aat bele tansa mak Armanda Berta labele?”. Constitucionalmente Sra. Deputada Oinda hahú haksoit liu tiha (art. 75o, alínea C) ne’e. Hanesan de’it! inciativa da lei ne’e pertence tiha ba Sra.Deputada Olinda nia competência tuir (art. 97o No.1,alínea A) maibe Sra. Deputada rasik la compreende! husi ne’e mak povo doben Timor-Leste, oras ne’e ita tama ona ba preparação ba elição Presidencial iha período ida be sei mai. Hanoin ba katak hatene hili ita nia candidato ida nebe iha duni “capacidade” ba Presidência nebe “Matenek” hanesan definição konaba matenek nebé hatur ona iha leten.
“Estejam no pleno uso das suas capacidades” ne’e iha lian Melayu karik “berada pada kemampuan mereka sepenuhnya” iha alínea C husi (art. 75o) exige duni Candidatura sira nebé matenek atu hatene interpreta “Lei” hodi bele leal. Loos duni katak iha ne’e la toca clara no específicamente konaba “Conhecimento jurídico, política económica no social” maibe (PR) nia knar sira exige tenki hatene assunto sira ne’e tamba Presidente nia compromísso ne’e dehan “cumprir e fazer cumprir a constituição e as leis e dedicar todas as minhas energias e capacidades” (art. 77o, no.3). Nune’e consequência exige duni tamba hare knar sira nebé constituição atribui. Dala ida tan “Candidatura ida sei la fó buat nebé nia la iha. Nune’e Candidatura ida mos sei la tuir buat nebé nia la hatene”, atu dehan katak se hakarak candidata-an Presidente maibé seidauk iha naroman ida konaba saida mak Presidente da República atu halo, halo oinsa, halo ba se no iha nebé, ha’u hanoin katak di’ak liu hakmatek tiha lai!
Nune’e mos “conhecimento da língua”. Candidatura sira tenki fiar-an ho capacidade intelectual mak ba la’os fiar an fali ho “buat seluk” mak ba. Imagina Lei sira ne’e hotu hakerek ho lían português maske halo tradução mos ba lianTetun maibe keta haluhan katak sai PR ne’e sai símbolo ka “Imagem” iha buat hotu. Ita bele husu, se eleito tiha ba PR maibe nia la compreende Lei hodi halo “violação constitucional” ruma saida mak acontece? mai ita hare hamutuk iha kraik!
Keta haluhan katak wainhira PR exerce nia mandato mak viola Constituição no Lei sira PR bele assumi “Responsabilidade Criminal” no “Obrigação Constitucional” tuir (art. 79o). Oras ne’e Candidatura balun hahú mosu iha média katak pronto ba compete iha eleição presidencial. Ha’u nia laran tuku-tuku hodi dehan ba ha’u nia-an katak se atu lori preenche de’it lei sira (art. 63o no art.70o) no tamba requisito sira la dun exigido (art. 75o) nebé ba de’it. Maibe experiência hatudu ona katak la bele ne’e husik prepara-an tan lai la’os ba ho conceito “sai tiha PR mak aprende fali” ne’e lae tamba Presidência ne’e ba hala’o knar sira be Constituição atribui ona.
Ha’u hanoin katak di’ak hela tamba sei iha dalan wainhira PR mos bele halo renúncia ba nia mandato liu husi mensagem ba PN tuir (art. 81o). Ou wainhira PR mate, renúncia ka incapacidade permanente ba exerce nia função, Presidente PN mak assumi fali função PR nian hodi toma posse iha PN tuir (art. 82o). Husi ne’e mak ita hahú selok ita nia kakutak “se ha’u merece tebes tuir capacidade nebé iha atu sai Presidente RDTL iha tempo ida hanesan ne’e?” hanesan ha’u hateten ona katak se atu candidato-an de’it la iha problema maibe dehan “Ha’u pronto atu sai Presidente” ne’e mos demais! tamba ema boot sira mak ko’alia iha oin, ami estudante mak koi isin to’o atu mate sala-sala de’it iha kotuk. Tuir mai ita ba hare uluk PR nia juramento hodi tetu no sukat ho jurmento nebe politicos balun prefere lori ba Ramelau!
Juramento PR da RDTL (art. 77o)
Iha momento nebe Presidente da República eleito sei halo juramento iha cerimónia empossamento hanesan cada período ita sempre assiste iha ita nia rai Timor tuir (art. 77o, no.3). Juramento nebé hatur iha Constituição mak: “Juro por Deus, pelo povo e por minha honra, cumprir com lealdade as funções em que sou investido, cumprir e fazer cumprir a constituição e as leis e dedicar todas as minhas energias e capacidades à defesa e consolidação da independência e da unidade nacionais”. Mai ita halo análise juramento ne’e!
Oras ne’e politico balun hahú dehan “Ha’u pronto hodi ba compete iha eleição Presidencial”! keta haluha katak iha texto ne’e hahú ho “Juro por Deus, pelo povo e por minha honra” ne’e bé la’os jura ba rai lulik aliás (Ramelau). Constituição dehan “jura ba Maromak” ha’u hanoin tamba Maromak nu’u hanesan poder hotu nia na’in. “Jura ba povo” ha’u hanoin tamba poder ida be PR atu simu ne’e mai husi povo hodi tulun no hadi’a povo nia moris. No “jura ba nia honra rasik” tamba Povo mak hatur honra ne’e ba nia hodi halo didi’ak nia competência sira tuir princípio da democracia (poder é do povo e não do juramento em Ramelau). Poder PR ne’e hanesan poder Santo tamba nia jura ba Maromak no nia jura ba povo sira nebé moris ao mesmo tempo jura mos ba povo hirak nebé mate tamba rai ne’e “Herói no Mártir” sira.
Iha segunda Frase mak “cumprir com lealdade as funções em que sou investido” hanesan ha’u hateten katak sai PR ne’e comprometido ba buat tolu (Maromak, Povo “moris-mate” no ba nia horna) hodi fiél ba nia função sira. Keta halo ba be, halo rai moris iha Campanha maibe depois tama tiha iha “Ai-Tarak Laran” mak bingun fali. Iha ne’e PR jura atu leal nafatin ba nia função sira liu-liu “Competência própria nebe respeito ba Princípio de separação dos Poderes, competência relacionada nebe respeito Pincípio de Interdependência dos poderes e competência internacional nebe respeito princípio internacional”. Ne’e be husu ba povo hodi hare didi’ak se mak merece liu em termos da capacidade juridical interpretative ba lei sira tuir doutrina no norma juridica Timor nian.
Frase tuir mai ho forma resumida dehan “cumprir e fazer cumprir” iha lian melayu “mematuhi dan menegakkan” ba saida? ba “Constituição no Lei sira hotu” la’os sai tiha PR mak halo arbiru no aat liu tan contra fali contituição. Povo Timor, keta haluhan “Experience is the best teacher!” Hein katak ho opinião pública sira nebe mosu iha impasse política ho expressão “furador da Constituição”durante ne’e bele loke ona povo nia matan ba iha eleição nebe mai atu la bele acontece ba dala rua.
Frase ikus nian dehan “Dedicar todas as minhas enrgias e capacidades à defesa” iha ne’e la dehan “dedicar a metade das minhas energias e vista (Olhos) à defesa” tansa ha’u dehan matan? tamba na’i ulun balun halo comparação ba Gus Dur “Eis Presidente Indonésia ba dala IV” keta haluhan katak “Gus deficient iha matan maibe kakutak 4G”, tuir fali iha frase ikus nian dehan “e consolidadção da independência e Unidade Nacionais” keta haluhan katak PR eleito nebe atu atu consolida Unidade Nacional ne’e tenki hatur nia compromíssio iha Maromak, Povo no Nia honra rasik la’os ba aliado sir aka buat seluk.
Husi ne’e ha’u hakarak hateten katak maske ema barak dehan Constituição la exige Candidatura sira nia capacidade intelectual maibe liu husi descrição sira ne’e ita bele compreende oinsa PR ne’e precisa duni ida nebé “terbaik husi sira nebe baik iha Timor ne’e”. Dala ida tan ba Povo Timor “atitude nebé lulik/sacral/sagrado iha vida política ne’e mak fó voto” tuir Pe. Domingos Maubere (Tve Timor,14-12-2020) tamba o nia voto ida sei determina PR eleito hodi halo compromíssio ba Maromak, Povo no Nia honra. Se PR eleito ka candidatura ida mak halo fali compromíssio ba buat seluk ne’e katak o nia voto la divino ona. Ikus liu Constituição la dehan buat ida konaba halo juramento iha Ramelau! Tamba ne’e ba candidatura sira la bele lori buat seluk hodi selok povo tamba se mak sa’e ba PR sei Jura ba Maromak no Povo “Mate ona no sei moris” lae sira ne’e mak sei selok fali ita boot sira.
.
Competência PR nian tuir Constituição RDTL
Ita bele haré katak Constituição fó énfase ba knar Chefe do Estado hodi hatur competência PR nian ba baluk tolu (3) hanesan “competência própria” tuir (art. 85o) nebé hodi tau respeito ba “princípio da separação do poder” tuir (art. 69o, 1a parte) nian, “competência relacionada” ho órgão seluk tuir (art. 86o) hodi hatur ba “princípio interdependência do poder” tuir (art. 69o, 2a parte) nian no “competência à relação internacional” tuir (art. 87o) hodi hatur mos ba “princípio da relação internacional” tuir (Art.8o no.1) nian. Oinsa ho competência sira ne’e? mai ita ba hare hamutuk tuir descrição constitucional nebé iha!
Iha “Competência Própria” tuir (art. 85o) descreve momos katak ida ne’e “compete exclusivamente ba PR” nune’e competência sira nebé descreve mak hanesan tuir mai ne’e:
a) PR “Promulga diploma legislativa” sira tuir (art. 88o) no PR haruka publica resolução sira husi PN nebé “aprova acordo no ratifica tratado no convenção internacional” sira. Hanesan ita hotu hatene katak Parlamento nacional no Governo mak detém poder legislativo sira. PR nia la iha poder legislativo maibe nia desempenha nia papel ida nebe importante ne’e mak “promulgação no Veto”. PV ne’e saida loos? promulgação ne’e hanesan acto nebe publica lei foun sira hodi declara katak lei ne’e aprova tiha ona liu husi processo constitucional. Iha expressão seluk nebé dehan “poder de supervisão” no poder ida ne’e mos prevalece ba iha “Veto”.
b) PR Exerce competência sira relaciona ho função “Comandante Supremo Forças Armadas” nian. Katak PR hanesan CSFA ne’e nia sempre rona mos rai seluk (Nação seluk) nia situação iha tempo ida “hakmatek/Paz no mos funu/Guerra”. Tamba ne’e mosu situação hanesan ne’e PR precisa toma em consideração hodi tetu halo didi’ak atu declara “funu, estado de emergêngia/sítio wainhira consulta ona ho Conselho do Estado, Conselho Superior da Defesa e Segurança no autoriza ona husi Parlamento Nacional.
c) PR Exerce “direito de veto” tuir (art.88o). Saida mak Veto? Veto ne’e katak ho base funadmento substantivo PR nian nia bele la concorda ho Lei nune’e veta. Maibe presidente tenki anexa explicação ida por escrito hodi apresenta razão justificada sira konaba veto refere. kona ba “qualquer diploma legislativa”, iha loron 3o laran sura husi loron nebé simu “diploma em causa”. Husi ne’e ha’u hakarak husu ba povo, la precisa ema matenek mak sai Presidente? d) PR Nomeia no empossa PM nebe indigitado husi “partido ka aliança partido maioria parlamentar” rona tiha partido político representado iha PN.
e) PR Requere ba “Supremo Tribunal Justiça” atu halo apreciação preventiva no fiscalização abstrata ba constitucionalidade ba norma sira no mos “verifica inconstitucionalidade por omissão”. Ha’u hanoin katak ida ne’e sempre que Pe. Martinho Gusmão mak temi katak “ukun-an durante tinan barak ona maibe ita nia Supremo Tribunal da Justiça” seidauk iha. Ha’u nia pergunta. Sera que STJ seidauk existe tamba la iha Recurso humano? ha’u hanoin katak lae tamba tinan-tinan Governo sempre haruka ema ba escola iha área oioin nune’e mos inclui área juridica nian. Mas se la’os ida ne’e então “Something behind there!” so ema boot sira mak hatene!
f) Submete Referendo. Iha ne’e ita liga ho (art. 66o) Maibe ha’u hakrak cita de’it (no 5) husi artigo nebe dehan “o processo de referendo é definido por Lei” la’os “é definido por minha própria vontade”. Dala ida tan! precisa duni ema matenek mak kaer knar PR hodi halo tuir lei ou se lae ba tur tiha iha neba mak foin mosu mai acessor rihun-rahun.
g) PR Declara Estado de Sítio no Estado de Emergência. Ita bele hare de’it realidade nebé acontece. Atu declara de’it Estado de Emergência mos sei hetan crítica husi Sociedade Civil, politico no Academista liga ho vida social, económica no política nebe susar atu fó posição nebe agradável ba povo tamba ba oin ka ba kotuk mos kona. Iha tempo sira hanesan ne’e mak ita precisa duni Candidatura nebe matenek ba PR atu hatene usa kakutak hanesan definição matenek nian nebe hatur iha leten.
h) PR declara funu no paz. Iha ne’e PR sai hanesan dirigente ba Conselho de Estado nebe composto husi Eis Presidente sira no cidadão na’in lima nebé hili husi PR no Conselho Superior da Defesa e Segurançã atu fó opinião ba assunto Estado nian “Guerra e Paz”. Iha ne’e Governo sei hato’o proposta liu hosi Conselho de Minsitro ba PR hafoin PR sei rona sira nia lian no Nia sei husu apreciação ba Parlamento Nacional. Exemplo concreto Lei No 1/2008 nebé Parlamento Nacional fo autorização PR tuir nia proposta hodi halo Estado de Sítio durante oras 48 nia laran. Iha autorização e’e suspende Direito ba Liberdade de Movimentação, Reunião no Manifestação. Dala ida tan ne’e so PR nebé matenek mak nia bele processa buat hotu tuir dalan constitucional.
i) Fo indulto no comuta pena sira. Iha ne’e PR bele fó Indulto ka Comuta pena prisão maibe rona mos husi Governo. Indulto ne’e katak diminuição de penas tuir (DIcionário Jurídico offline) iha condição rua hanesan 1. Perdoa ema nebé halo crime no 2. Cancela qualquer punição nebé associado ho crime refere. No comuta ne’e katak la fó qualquer perdão maibe reduz de’it pena. Poder sira ne’e mak ita bolu mos “Poderes de Clemência”. Maibe dala ida tan! PR tenki usa didi’ak poder ne’e tamba ita tur iha Estado de Direito Democrático. Exemplo concreto hanesan Esi PR Dr. José Ramos Horta hatudu ba Gastão Salsinha no ba ema na’in 23 seluk iha tinan 2010 liu ba. Iha ne’e precisa PR ida nebe matenek duni la’os nara-naran!
j) Confere título honorífico, condecoração no distinção. PR iha comptência ne’e hodi condecoração ba pessoa determinante ka significante ruma hanesan representa Estado tamba PR ne’e “Símbolo e Chefe do Estado”.
Iha “Competências Relacionadas” ho órgão sira tuir (art. 86o) dehan compete ba PR relativamente ho órgão seluk no iha ne’e mak ita sei haré hamutuk competência saida de’it mak artigo ne’e atribui ba PR:
a) PR mak “Preside Conselho Superior Defesa no Segurança” Ha’u hanoin ida ne’e ha’u introduz ona balun iha leten katak PR mos iha competências relacionadas balun nebe hatur iha princípio da interdependência dos poderes. Iha alínea ida ne’e atruibui poder PR nian hanesan mos conselho Superior da Defesa e Segurança tuir (art. 86o). Nia knar sira nebé fundamenta tuir (art.87o alínea A) hodi declara funu ka paz tuir Proposta nebe mai husi Governo. Ahhhh iha ida ne’e duni mak precisa PR ida nebé matene hodi lê situação no tetu ho matenek. Se lae PR sei lori Timor ba kotuk!
b) PR mak “Preside Conselho do Estado”. Ida ne’e mos ha’u hanoin ha’u ko’alia ona iha leten katak Presidente sai mos hanesan dirigente ba Conselho do Estado nebé composto husi PR actual, Eis Presidente sira no cidadão na’in lima nebe PR atual confia hodi hili atu rona mos sira nia hanoin perante de assuntos ba “Bem do Eatdo e do povo”.
c) PR mak marca loron ba eleição PR no PN. Ida ne’e ha’u hatur ona iha Introdução tamba oras ne’e dau-daun PR seidauk marca data ba Eleição Presidencial nune’e mos Eleição Paralametar nebe ita sei halo iha tempo sira tuir mai. d) PR requere convocação extraordinário ba PN wainhira iha razão interesse nacional. e) PR dirige mensagem ba PN no ba País. Ha’u hanoin ida ne’e precisa PR ida nebe competente iha “Lei no Línggua” hanesan ha’u hateten ona iha Introdução. Tamba hakarak eh lae wainhira halo nia atu compreende Lei hirak ne’e requisite primeiro nebé nia precisa preenche ne’e mak “competência linguística” se lae susar!
f) Dissolve PN. Atu dissolve Parlamento Nacional ne’e tenki basei ba condição sira hanesan: Caso grave ba crime Institucional nebé la permite ba formação do Governo Exemplo hanesan Caso ita nian iha Timor tempo hirak liu ba (membro na’in 9 husi VIII Governo nebé pendente hela) maibe PR la disolve PN no Caso OGE la aprovado hanesan mos ita nia experiência tempo hirak liu ba. Wainhira acontece caso sira hanesan ne’e PR sei halo soru mutu ho Partidos politicos sira nebé assento iha Parlamento Nacional no rona mos Conselho de Estado nebe nia rasik mak dirige hodi confere mos (art. 100o). Wainhira ko’alia tama to’o assunto sira hanesan ne’e mak ha’u hanoin kona fali colega ida nia lia-fuan dehan “Wainhira o hatene o sei sente katak todan ka dificil maibe o seidauk hatene normalmente o sei dehan katak fácil hela” hanesan mos Filósofo Sócrates dehan “so sei que nada sei” maibe ita nia politico balun oinseluk “sei nada mas monstro a todo mundo que sei tudo” susar ne’e!
g) Demite Governo no Exonera PM. Iha parte ida ne’e mos mosu hanesan caso ita nian foin liu ba ne’e. Nebe ita nia Primeiro Ministro Sr. Taur Matan-Ruak halo carta demissão ba PR (25/02/2020) tuir (art.112o, No 1, alínea B) maibe PR la decreta demissão ne’e. Tamba PR so bele demita de’it PM ho razão sira nebe descreve “Primeiro Ministro Mate ka impossibilidade física permanente, OGE rejeitado dala rua tutuir malu, a não de aprovação de um voto de confiança” (alínea C, D e F) depois de rona tiha hanoin sira husi Conselho de Estado (art.112o, No .2) maibe ida ne’e la iha tamba ne’e PR la decreta Demissão Sr. Primeiro Ministro TMR nian nune’e PM dada fali nia carta de demissão. Hosi ne’e PR la’o tuir nia compromíssio iha nia Juramento hodi Leal de’it ba Lei la’os ba Política Partidária. Ida ne’e loos ka lae? ka carta demissão ne’e sai hanesan estratégia política atu CNRT tama iha PLP, KHUNTO no FRETILIN nia gayola? ida ne’e cabe ba Tribunal da Justiça. Maibe dala ida tan Povo hotu-hotu iha rai ida ne’e acompanha hela situação dramática hirak ne’e.
h) Nomeia, Empossa no Exonera membro Governo. Ida ne’e duni mak sai hela assunto nebé hatur iha leten. i) Nomeia membro rua ba Conselho Superior Defesa no Segurança. Ida ne’e mos PR tenki hare didi’ak tamba membro hirak be atu nomeia ne’e precisa duni ema nebe competente la’os nara-naran tau de’it. Ita hein katak ida be atu eleito ne’e bele iha capacidade hodi teu buat sira htou maibe depende mos confiaça husi povo. Tamba ne’e fila-fali ba povo atu hili se mak merece liu ba PR.
j) Nomeia Presidente Supremo Tribunal Justiça no empossa presidente Tribunal Superior Administrativo, Fiscal no Contas. k) Nomeia Procurador-Geral República ba mandato tinan hat. Ema irak be tur iha fatin sira hanesan se bem que sira ba tur por mério la’os política selae assunto sira justiça nian influencia mos ho ideologia política partidária. Se mosu hanesan ne’e mak povo sei la tau fiar ba fatin sira nebe comunga “princípio da justiça”. l) Nomeia no exonera Adjunto Procurador Geral da República. m) Nomeia no exonera, tuir proposta Governo, “Chefe Estado-Maior-General Forças Armadas”, “Vice-Chefe Estado-Maior-General Forças Armadas”. Ida ne’e mos se bem que PR tenki estuda didi’ak atu nomeia no exonera tamba iha relação kedas ho assunto defesa nian.
n) Nomeia membro nain lima ba Conselho Estado. Ida ne’e ita temi ona iha leten!, o) Nomeia membro ida ba Conselho Superior Magistratura Judicial no Conselho Superior Ministério Público. Agora ita ba haré hamutuk tan ba dala tolu nian iha kraik! Ha’u hanoin iha parte ida ne’e povo precisa loke matan hodi hare no tetu didi’ak se los mak merece baseia ba descrição constitucional hirka nebe ha’u tau ona iha leten.
Iha “competência relações internacionais” tuir (art. 87o) iha artigo ida ne’e fó competência ba PR iha “domínio relação internacional”:
a) PR declara funu. Hanesan ita introduz ona iha leten katak PR sei rona Conselho de Estado no Conselho Superior da Defesa e Segurança tuir proposta husi Conselho do Governo hafoin haruka ba PN hodi hetan apreciação. Iha ne’e PR precisa tetu didi’ak se lae sei mosu hanesan caso concreto Myanmar nian ho nune’e mak Eis Presidente Dr. José Ramos Horta hanesan membro do Conselho de Estado hodi resigna-an. Dala ida tan PR ne’e tenki iha conhecimento kle’an konaba “Política Interna no Política Externa” particularmente iha área Diplomática nian.
b) Nomeia no Exonera Embaixadores sira. Hanesan mos caso balun nebe Embaixador Timor nian iha Japão Dr. Elídio Ximenes mosu polémica katak nia la iha coordenação MNEC konaba Avo Nana halo conferência iha ámbito 75 anos UN nian maske Embaixador ne’e argumenta oinseluk (GMMtv 20-11-202) hodi rejeita declaração deputado sira husi FRETILIN nebe husu atu Exonera tiha Dr. Elídio (RTTL, 21-11-2020). Ne’e hatudu momos katak precisa duni atu estuda no hatene kle’an ema hira nebe confiado hodi nomeia ba sai embaxador iha nação seluk. Dala ida tan Precisa PR nebe matenek la’os qualquer de’it!
c) Simu carta credencial no aceita acreditação representantes diplomáticas iha estrageiros. Nafatin ha’u dehan precisa PR nebe matenek hodi halo buat sira ne’e! d) PR mak “conduzir processo negocial” sira hotu ba conclusão “acordo internacional iha área defesa no segurança”. Imagina PR ne’e nunca iha experiência no conhecimento iha assunto sira hanesan ne’e.
Iha “Conselho de Estado” nebe hamrik nu’udar “Órgão da consulta política” husi (PR) no preside duni husi (PR) rasik tuir (art. 90o, no 1) ho nia competência nebe fundamenta iha (art. 91o) mak: a) Pronuncia kona ba “dissolução PN” hanesan ha’u expelica ona buat balun iha leten, b) Pronuncia kona ba “demissão do Governo”, c) Pronuncia kona ba “declaração funu no paz” ida ne’e mos ha’u explica ona iha leten, d) Pronuncia caso seluk tuir Constituição no Aconselha PR. Povo doben Timor! ha’u hanoin katak period ida mai ne’e mak imi bele hili los se mak marece hodi kaer knar ne’e. Importante imi hatene nia se no nia atu ba halo saida “Programa PR nian”. Hafoin (art. 90o no 2) fó descrição ba ema hirak nebé integra iha “Conselho Estado” ne’e mak hanesan: a) Ex-PR nebé la hetan destituição, b) Presidente PN, c) PM, cidadão nain lima eleito husi PN no d) cidadão nain lima designado husi Presidente da República.
Ikus liu ha’u hakarak halo kotu opinião hirak ne’e ho pensamento herói sira nian nebé hahú husi Nicolau Lobato dehan “Sabemos, e podemos, e devemos vencer” (Nicolau Lobato, p. 227) no Agio Perreira comenta konaba Kay Rala Xanana Gusmão hodi hateten “Podemos, sabemos e devemos reformar” (Xanana Gusmão, 2012, p. 23).
Hanesan ita hatene katak iha tempo nebé herói sira luta maka’as atu Timor hetan nia independência, fundamenta sira nia esforço nebé hafalun sentimento patriotismo profundo hodi hakilar “a luta continua […] rendição ou morte” (Abílio, et.al, 2o12, p.31) tamba “a nossa vitória é apenas uma questão de tempo” (Abílio, et.al, 2012, p.30).
Tamba ne’e “ukun rasik-an ne’e la’os ema mak fó hanesan presente maibé ita mak hadau” tuir Nicolau (M.Gusmão, 2018, p.369) Nune’e mos Xanana dehan “se ita la lori de’it kilat, ita sei la manan funu maibe tamba ita usa política katak (matenek)” (Mehara, 17-10-2020) husi ne’e duni mak Agio Perreira hodi dehan katak “Xanana: é o prisionerio da liberade” (Xanana Gusmão, 2012, p.22) katak husi “nia dadur” ne’e mak “hasai povo husi dadur laran”. Ne’e hatudu katak “Kay Rala Xanana Gusmão” nia usa matenek hodi continua funu. Konaba Xanana nia dadur, Nino Conis Santana dehan “Se o matam, então hoje é o início do fim da ocupação, o início da libertação total da nossa querida e mil vezes matrizada pátria” (Xanana Gusmão, 2012, p.22) hafoin Avo Nana afirma kedas “fomos capazes de tornar possível o impossível” (Abílio, et.al, 2012, p.17). Dala ida tan “tamba usa matenek mak manan funu”.
Keta haluha katak “Fundador do Estado RDTL” hahú ho “sabemos”, continuador mosu mai ho “podemos” maibe nia nafatin acentua verbo “saber” da primeira pessoa plural “sabemos” hodi encoraja geração vindoura atu bele haka’as-an liu tan “estuda maka’as” nune’e kaer ukun karik usa matenek “Saber”. Hanesan Estado de direito Democrático, Lei Inan no Lei oan sira sai exigência ba Knar PR nian hahú husi (art.74o – art.91o). Timor oras ne’e dau-daun precisa Candidatura nebe (político) maibe matenek, atu nune’e eleito ba PR mos ho matenek la’os ho “Osan no Juramento”. Nune’e de’it mak ita bele hakilar “ba O Timor ha’u pronto atu serbi” tuir (António da Conceição aliás Kalohan) Scretário Geral do Partido Democrático.
Bibliografia
Constituição da República Democrática de Timor-Leste, Dili, 2002
Constituição Anotada da República Democrática de Timor-Leste, Braga, 2011
Lei No 4/2017 (Lei eleitoral para o Presidente da República)
Lei No 1/2008 (Autirização do PR ao Estado de Sítio)
Lei no 9/2001 (Nacionalidade)
Lei no 1/2004 (Nacionalidade)
Dicionário Português-Tétun, Ed. 1a, lidel, Lisboa, 2015
Dicionário jurídico offline en español
Matadalan Ortográfiku ba Tetun Ofisial, Ed. 2a, Gráfica Diocesana Baucau, 2006
GARDNER, Haward. Inteligência Múltipla: Ao redor do mundo, Trad. Roberto Cataldo Costa; Ronaldo Cataldo Costa, Armet, Brasil, São Paulo 2010
KEDLER, Haward. Introdução à psicologia, Trad. António Simões; Agustinho de Sousa Matias, Vol. I, Ed. 5a, Califórnia, 1974
REALE et.al, Giovanni. História da Filosofia: Do humanism a Descartes, Vol.3, Trad. Ivo Storniolo, Ed. 2a, São Paulo, Paulus, 2004
Comunidade dos países da língua portuguesa, 2-jun-2o17. Ter acesso http://youtube.be/r723KDWPuvE. Acesso no dia 7 jun 2021
ALVES, Domingos. Manual da matéria de Filosofia do Conhecimento, ISFIT, 2021
CURY, Augusto. O código da inteligência: A formção de Mentes brilhantes e a busca da exclência Emocional e Profissional, ed. 5a, Pergaminho, 2018
LOUSADA, Abílio Pires, et.al. Armada Luta Timorense: Na resistência ocupação (1975-1999), Tribuna, 2012.
GUSMÃO, Kay Rala Xanana. Xanana Gusmão e os primeiros 1o anos da construção do Estado timorense, Portugual, Porto Editora, 2014.
Júlio de Jesus
Estudante da Faculdade de Filosofia do ISFIT
Interessante!
Olá boatarde maun!
Bele ha’u husu ajuda ba maun relasiona ho artigu ida nee furak tebes atu ita lee no komprende, maun ajuda manda hela artigu nee mai hau nia email ida nee lai.
januariocrae98@gmail.com