Introdução
Esperança popular (EP) ho utopia política (UP) ne’e buat interessante rua nebé babain mosu bebeik iha nação ida nia laran entre povo ho ukun nain sira. EP ne’e, moris husi povo, iha povo no ba povo, porém UP ne’e, moris husi ukun nain sira, iha ukun nain sira no ba ukun nain sira. Maibé, EP ne’e buat nebé iha tendência makas liu ba concretização ka realização ida, pelo contrário, UP ne’e buat ideologia ida nebé ideal, abstrata ou irrealizável, mamuk.
Iha Timor buat rua ne’e lao no manifesta bebeik iha cada período de governação, iha nebé PR ida nia mandato atu remata hodi hakat ba hili fali foun. Hatudu iha propaganda eleitoral nebé candidato sira ba atu caça no naok povo sira nia esperança ba sira nia vitória. Nune’e, sira sei dehan: ha’u mak sai PR ha’u sei halo ida ne’e halo ida nebá, ha’u sei sobu Ramelau hodi halo Timor sai tiha cidade furak ida, etc. Iha ne’e, ita hare ona oinsa maka EP ho UP hasoru malu. Maibé, saida los mak EP ho UP ne’e?. Ha’u hatur buat haat atu ita hare hamutuk.
- Saida maka esperança no utopia?
Wainhira ita koalia konaba esperança no utopia. Ne’e, buat rua nebé la hanesan. Nune’e, ita tenke fera kakutak atu hatene sira nia diferença. Maibé, matenek nain sira ajuda ita ho sira nia concepção acerca do termo refere hodi fo sentido lolós ba termo rua ne’e. Nune’e, esperança termo ida nebé derivado husi verbo grego Eλπίξω, ba iha latim mak Spes nebé traduz ba português mak esperança, substantivo ida be derivado husi verbo esperar. Tan ne’e, tuir Abbagnano liafuan esperança iha lian in. Hope, fr. Esperance, al. Hoffnung; it. Speranza. Nune’e, ba Abbagnano esperança ne’e iha sentido fundamental rua, maka: 1. Uma cias emoções fundamentais. 2. Uma das virtudes teologais (Cfr. Abbagnano, 2007, p. 354). Ho ida ne’e, esperança quer dizer emoção ka virtude ida nebé lori ema ba tau confiança iha buat ruma nebé ema seluk promete ka nia rasik mak hanoin ho hakarak, ho desejo tomak atu alcança duni iha loron ida.
Tan ne’e, iha contexto filosofia nian, termo esperança ne’e hanesan hela conceito abstrato ida nebé refere hela ba objeto projetada ida ho tendência realizável. Nune’e, bele dehan mos conceito universal, basá, iha sentido tomasiano nian esperança ne’e hanesan ente lógico ida nebé diferente ho ente real ou individual. Maibé, ente lógico ne’e realiza iha ente real ka individual ne’e, basá “o universal não é real, porque somente o individuo que é real” (Reale e Antiseri, 2003, p. 216). Nune’e, Guilherme de Ockham hanaran nominalismo, tamba tuir Ockham “os universais são nomes, não uma realidade, nem algo com fundamento na realidade. A realidade, portanto, é essencialmente individual” (Idem, p. 300). Ho liafuan badak, esperança ne’e realiza iha ema ida-idak “eu” de maneira hamutuk/união nebé halo ema barak sai ida de’it, hanesan Lobato dehan “de Oe-cusse à Tutuala, de Losaplos às fronteiras; de Atauro à Jaco; de mar à mar… somos só um povo, uma só nação, ou uma só pátria: Timor-Leste” (Gusmão, 2020, p. 56). Afirmação ide ne’e hatudu união do povo ida nebé concreto laos abstrato basá redus ona ba hanesan indivíduo ida nebé moris iha união ida nia laran, bele dehan unidade nacional “nós”. Tan ne’e, termo esperança tende ba buat ida nebé ita hotu tau confiança ba, hodi hein ho fiar an katak ita sei hetan duni, ita sei to’o duni, ita sei ba sente duni. Nune’e, esperança laos buat mamuk ida, maibé tende ba objeto ida nebé indivisível ho sujeito no plena.
Ikus liu filósofo Alemão Ernst Block mak to’o iha ponto culminante ida hodi koalia claro liu tan konaba esperança ne’e iha nia livro o Princípio Esperança be contém volume tolu. Iha livro ne’e Block dehan, esperança halo ema consciente nia an hanesan realidade ida nebé moris hela iha nakukun, terus, ki’ak no susar nia laran. Nune’e, nia precisa hasai an hodi tende ba mundo foun ida ho moris ida nebé di’ak liu, feliz liu, bem-estar, etc. (Cfr. Block, 2004, p. 13). Block hare esperança ida ne’e husi sistema marxista. Tan ne’e, ba Block esperança ne’e classe proletariado sira maka realiza hodi destrui tiha capitalista ka ukun nain sira nebé kan ba osan no poder hodi oprime bebeik ema kiik no ki’ak sira/proletariado. Wainhira temi proletariado laos ida de’it mak luta mesak, maibé união entre proletariados mak luta hamutuk. Iha Timor karik, hanesan kdadalak suli mutu fila wé inan hodi duni lakon tiha ukun nain Portugal ho Indonesia sira.
Termo utopia ne’e hetan sentido wainhira More hakerek romance filosófico ida be dehan “De optimo reípublica estatu deque nova insula Utopia, 1516” hodi relata “as condições de vida numa ilha desconhecida” (Abbagnano, 2007, p. 987). Nune’e, João Almino define iha prefácio Tomas More nia livro Utopia katak, utopia ne’e “termo que, em grego, significa lugar nenhum” (More, 2004, p. IX). Maibé, Abbagnano mos dehan utopia ne’e, laos refere de’it ba ida ne’e, maibé mos refere ba “qualquer ideal político, social ou religioso de realização difícil ou impossível” (Abbagnano, Loc. Cit.). Quer dizer utopia refere ba fatin furak ida ao mesmo tempo refere mos ba ideal político, social sira nebé mehi de’it iha ilusão ka iha imaginação nebé na realidade laiha. Nune’e, difícil ka impossível atu realiza.
Utopia ida ne’e Platão mak halo uluk iha nia livro A República hodi mehi ba cidade ideal. Nune’e, mak Platão dehan “Precisaria, creio, habituar-se para contemplar o mundo superior” (A Républica, 516b). Hodi dehan mos “visto já se imaginarem na Ilha dos Bem-aventurados” (Idem, 519c). Husi ne’e maka incentiva mos autor seluk hanesan Tomas More hamosu Utopia hodi mehi ba ilha furak ida iha nia hanoin laran. Nune’e, ba More Utopia katak “coisa que mais desejo do que espero” (More, 2004, p. XII). Neste sentido, utopia ne’e desejo ida laos esperança. Maibé, husi ne’e mos maka hatutan tan husi Tomasso Campanella hodi idealiza ilha ida naran Amaurotas. Ilha Amaurotas ne’e ilha furak ida nebé governado husi Sol no acompanha husi Pon, Sin no Mor. Aliás, Potência, Sapiência e Amor (Cfr. Campanella, p. 13). Ho sira ne’e hotu maka ikus mai halo Francis Bacon mehi ba a Nova Atlântida.
Nune’e, Utopia katak desejo ema ida nian nebé mehi ba buat mamuk ida, hanesan Platão, More, Campanella ho Bacon mehi ba iha buat ida nebé tuir lolós laiha. Bele dehan mos mimpi di siang bolong ka mehi iha loron mean boot husi o “eu” ida nian. Nebé difícil no impossível tebes atu realiza. Aliás, promessa falsa.
- Esperança Popular
Povo Timor wainhira lakon tiha nia liberdade, nia dignidade husi descobridor, colonializador, invasor estrangeiro sira, povo ne’e iha esperança ida maka mate ka moris ukun rasik an. No ukun rasik an ida ne’e, laos desejo de’it, maibe “desejo imanente e inquebrantável” (Lobato, p. 376), no ida ne’e considera hanesan esperança valorosa ida iha processo contínua. Nune’e, to’o ohin loron povo Timor iha esperança tolu, nebé engloba iha tempo tolu: libertação total (esperança-passada); o respeito pela Constituição, pelas leis e pelas instituições democraticamente eleitas, ou seja, a construção, o desenvolvimento, o respeito pela vontade popular e a dignidade da pessoa humana (esperança-presente); tendo em vista a construção de um país justo e próspero e o desenvolvimento de uma sociedade solidária e fraterna (eperança-futuro) (Cfr. Lobato, p. 136 e CRDTL, Preâmbulo, p. 12).
Esperança tolu ne’e, ida primeira concretiza ona hodi caracteriza Timor hanesan país Independente ida hahu husi tinan 1999 to’o mai ohin loron. Maibé, iha independência ne’e nia laran esperança rua seluk monu bebeik ba iha desgraça, ba iha destruição no violação nia laran, etc. Basá mosu bebeik críse sira hanesan: críse militar, críse economia, críse constitucional, etc. be enfeita de’it nação ida ne’e ho termo sira hanesan: estado falhado, estado frágil, estado patina, estado ai-tonka, etc. Sira ne’e hotu mosu tamba utopia política husi ukun nain sira nian. Nebé mehi ba buat furak oioin maibé nem realiza buat ida.
- Utopia Política
Utopia política ne’e buat mamuk ida be mai husi ema ida, laos husi ema barak. Nune’e, utopia tende ba o “eu”, porém esperança tende ba o “nós”. Tan ne’e, esperança ne’e hari husi “nós”, nuudar Lobato dehan “sabemos, e podemos e devemos vencer” (Lobato, p. 43). Nune’e, utopia ne’e, atu manifesta de’it pessoa ida nia egoismo, hodi dehan “ha’u mak…” laos “ita mak…”. Nune’e, sei mosu propaganda sira be dehan: ha’u mak sai presidente, ha’u sei halo ida neba ida ne’e, ha’u sei halo Timor sai tiha cidade di’ak ida, hodi mosu tan foti an sira hanesan: ha’u mak fundador, ha’u mak manda, etc. Maibé na realidade buat mamuk ida, sai tiha presidente ka kaer tiha cargo ruma la halo buat ida, estraga no viola tan mak iha. Assim que, o “eu” muda tiha povo nia esperança ba tiha desesperança, desgraça, desânimo, etc.
Utopia política ida ne’e duni mak halo o “eu” la hateke hetan tiha esperança povo nian nebé consagra ona iha CRDTL. Nune’e, sira haluha mos saida mak “a construção e o desenvolvimento” nuudar ponto de partida hodi lao ba ponto de chegada ida mak “um país justo e próspero” no “uma sociedade solidária e fraterna”. Ikus mai nação lakon nia construção no desenvolvimento, no povo kiik mak sai terus, sofre no vítima, tamba ukun nain sira laiha ona “o resepeito pela Constituição, pelas leis e pelas instituições democraticamente eleitas”, ou laiha ona consideração ba “o respeito pela vontade popular e a dignidade da pessoa humana”, nuudar VIII governo foin halo dadaun liu ba ne’e.
- Eperança valorosa povo Timor-Leste nian
Durante século barak nia laran povo Timor nia esperança ne’e tama hela ba iha escuridão ka esquecimento boot ida nia laran, iha nebé povo Timor laiha horizonte foun ba nia moris, hodi moris bebeik iha opressão tolu nebé selvagem teb-tebes (Cfr. Lobato, p. 100). Maibé, ho graça Maromak nian, iha tinan 1974 mosu buat ida nebé Lobato dehan “a madrugada de 25 de Abril abriu ao nosso povo um novo horizonte-um horizonte de esperança” (Idem, p. 136). Nune’e, iha Timor, povo nia esperança ne’e bele dehan mos sagrada, basá mai ho graça Maromak nian be hare ba povo ne’e nia halerik, terus, mate no fakar ran, etc. No husi esperança sagrada ne’e, Lobato la halo utopia, maibé fo motivação ka conselho ba povo tomak atu luta makas hodi alcança esperança ne’e, hodi halo povo Timor hanesan “um povo que surge do desumano sistema colonial. Um povo que renasce das cinzas do esquecimento. Um povo que retoma a consciência de si mesmo” (Idem, p. 235). No esperança ida ne’e laos enraizada ka centralizada ba iha o “eu” maibé o “nós”. Tamba ne’e, maka nia dehan “A libertação não é uma dádiva; é uma conquista; todos os povos lutaram para a conquistar” (Idem, p. 90). Tamba ne’e, ba nia “e que a ideia de Liberdade, o desejo de independência nasce com o Povo, vive com o Povo, pulsa todos os dias no coração do Povo” (Idem, p. 80). Ikus mai esperança ne’e idêntico ho “Uma Terra livre para Gente livre” (Idem, p. 228). Aliás, esperança ne’e maka libertação total, independência ka ukun rasik an.
Nune’e, Lobato nia liafuan halo salto qualitativo ida ka revolução boot ida iha Timor, hodi supera tiha utopia nebé ema colonizador no invasor sira halo ba ita. Basá tuir colonizador sira nia hanoin, libertação total ba povo Timor-Leste ne’e utopia ida. Tamba Dr. Paulo Pires hakerek livro dehan Timor: Labirinto da descolonização (2013) no Brigadeiro General Mário Lemos Pires hakerek dramático tebes hodi koalia konaba Descolonização de Timor: missão impossível (1999) (Cfr. Gusmão, 2020, p. 129). Neste sentido, iha ema nia kakutak laran katak ita nia ukun rasik-an ne’e utopia de’it, nebé hanesan hela labirinto/confusão ida. Nune’e, missão impossível ida nebé labele duni realiza. Ho nune’e mak iha era invasão Indonesia nian Mário Soares ho Almeida Santos dehan “Timor é uma ilha Indonesia que tem pouco a ver com Portugal” (Idem, p. 152). Nune’e, tuir sira fo independência total ba Timor ne’e hanesan irrealismo atroz.
Maibé ho ida ne’e mak Lobato nia kakutak sai brilhante liu tan hodi afirma ba povo katak ukun rasik an ne’e laos utopia maibé esperança valorosa ida. No atu alcança esperança valorosa ne’e laos hatur iha o “eu” nia luta, maibé hatur iha o “nós” nia luta. Nune’e, hori uluk kedas iha Lobato nia ulun laran, atu construi no desenvolve rai ida ne’e laos ema ida de’it, maibé ita hotu. Tamba ne’e mak nia fo dalan hodi afirma “e também muito suor é preciso, muito trabalho e sacrifício sem conta nos esperam a toda hora” (Idem, p. 104). Ne’e katak ita hotu precisa esforço makas hanesan “Esforço intelectual, esforço moral, esforço físico, esforço individual, esforço colectivo, esforço monetário, tudo isso será exigido a todos nós que somos o povo de Timor-Leste” (Idem). Tamba ne’e, tempo ukun an ne’e, ukun nain sira lalika halo utopia reb-rebo hodi hela bebeik iha o “eu” atu caça povo sira nia esperança, maibé aplica saida mak Lobato hatudu no hanorin ona. Katak ita tenke moris iha o “nós” nebé idêntico ho unidade nacional hodi luta makas atu alcança ka concretiza tan esperança rua seluk nebé povo ne’e hein hela.
Nune’e, ukun nain nebé di’ak ka iha visão no missão nebé claro, nia sei hatudu teb-tebes nia domin no interesse ba rai ida ne’e no ba povo ida ne’e, hodi dehan: ha’u sei hamutuk ho imi hodi ita lao hamutuk ba halo ida ne’e, halo ida nebá. Nune’e, laos ona o “eu” maibé “nós”. No ukun nain ida ho caráter hanesan ne’e, ita mak observa, ita mak fihir no ita mak hili hodi fo confiança. Maibé atenção nafatin, basá político boot Platão dehan iha democracia ka iha política nia laran ne’e ukun nain sira hanesan “muitos mais a sátiros e a animais sem força, mas astutos, que mudam, entre si, rapidamente de forma e de capacidade” (Platão, o Político, 290b).
Conclusão
Ho buat sira leten ne’e, ikus mai halo ita to’o iha ponto culminante ida be halo ita hatene katak, esperança ho utopia ne’e buat rua nebé lao bebeik iha cada período de governação ida iha nação democrático ida ne’e nia laran. No buat rua ne’e engloba mos buat rua nebé interessante maka, verdade no falsidade. Nune’e, esperança tende ba verdade no felicidade, no utopia tende liu ba falsidade no tristeza. Tamba ne’e, verdade idêntico ho povo no falsidade idêntico ho ukun nain sira. Maibé, iha estado de direito democrático ida nia laran, povo mak sai nain, povo mak ukun liu husi representante sira, nebé regula liu husi lei sira no constituição. No ida ne’e hatudu mos, liu husi voto nebé ita sei fo ba ukun nain ida iha tempo tuir mai.
Tan ne’e, atu hakat ba eleição tuir mai, experiência hatudu ona ba ita, katak falsidade, violação, manipulação no tristeza mak barak liu, be halo povo ne’e, halerik, tanis, terus no sofre até to’o tara an no mate. Construção no desenvolvimento ba rai ida ne’e mos ukun nain sira haluha total tiha hodi lakohi hateke ba um país justo e próspero ka uma sociedade solidária e fraterna. Iha ne’e, ita bele dehan, oinsá maka utopia política estraga, manipula, destrui no viola esperança popular to’o viola mos povo ne’e nia klamar no isin lolon tomak be tane as iha nia direito no nia dignidade.
Referências
ABBAGNANO, Nicola, Dicionário de Filosofia, Trad. Alfredo Bossi, 5ª Edição, São Paulo: Martins Fontes, 2007
REALE, Giovanni – ANTISERI, Dário, História da Filosofia, Vol. 2. Patrística e Escolástica, Trad. Ivo Storniolo, 2ª Edição, São Paulo, Paulus, 2003
MORE, Tomas, Utopia, Trad. Anah de Melo Franco, Brasília, 2004
CAMPANELLA, Tomasso, A Cidade do Sol, Edição Ridendo Castigat Mores, Fontes Digital
PLATÃO, A República, Trad. Carlos Alberto Nunes, 3ª Edição, Belem, EDUFRA, 2000
________, O Político, Trad. Carmen Isabel e Leal Soares, 2ª Edição, Círculo de Leitores
e Temas e Debates (Oxford), 2014
BLOCH, Ernst, Il Principio Esperanza, Vol I, Trad. Herederos de Felipe González Vicén, Editorial Trolla, S.A., 2004
LOBATO, Nicolau dos Reis, “Sabemos, e Podemo, e Devemos Vencer”, Ed., Martinho G. Da Silva Gusmão, Centro Nacional Chega, IP, Díli, 2018
VASCONCELOS, Pedro Carlos Bacelar, (Coord.), Constituição Anotada da República Democrática de Timor-Leste, Revisão: Ana Rita Silva, Colaboradores: Alexandre Corte-Real de Araújo, et. All. Editor: Direitos Humanos-Centro de Investigação Interdisciplinar Escola de Direito da Universidade do Minho Campus de Gualtar, Braga, Outubro de 2011
GUSMÃO, Martinho G. da Silva, “CARTA ABERTA BA DEPUTADO SIRA IHA PARLAMENTO NACIONAL, MINISTRO SIRA IHA VI GOVERNO CONSTITUCIONAL (Hanoin loron 20 de Maio hamutuk ho Nicolau dos reis Lobato)”, In Política Samea- Ética Falur, Compilação por José Fernandes da Silva, Instituto Superior, ISFIT, Díli, 2020
GUSMÃO, Martinho G. da Silva, “IMAGINING EAST TIMOR”: Colonialismo, Catolicismo, Nacionalismo. Hermenêutica Oan ida ba Celebração Jubilosa 500 (Parte 1-3), In Política Samea- Ética Falur, Compilação por José Fernandes da Silva, Instituto Superior, ISFIT, Díli, 2020
David Martins, I de Teologia, ISFIT