Introdusaun
Ema barak nebe hakfodak ho vizaun no hanourin papa Francisco nia kona-ba Kreda Katólika, iha nia ukun ne’e. Laos deit ema bai-bain no ema sira be la dun iha koñesimentu diak konaba Vatikanu II. Loron ida, estudante teologia ida, iha aula, nia husu mai ha’u: “Oinsa padre nia hanoin kona-ba Papa Francisco nebe halo mudança radikal iha Kreda katólika”? No ha’u hatan ba nia: “Papa Francisco la halo mudansa radikal ba Kreda. Nia fila deit ba Vatikanu II, nebe nia implementasaun ne’e seidauk lao tuir ema barak nia hanoin no sa ida mak sira hein. Ha’u fo ezemplu bar-barak ba estudante sira atu sira komprende diak liu. Aspetu ida mak kona-ba sarani leigu sira nebe ladun iha fatin no halao ho diak sira nia knar to’o ohin loron no sel-seluk tan.
Teólogu sira barak liu, iha Kreda katólika mak dehan katak, Papa Francisco la partisipa iha Konsiliu Vatikanu II, maibe nia lé, reflete, no kuda iha nia-an no moris tuir valor sira dokumentu sira Vatikanu II nia, nune’e, iha nia ukun ne’e, nia hanorin no konvida sarani katóliku tomak iha mundu raiklaran atu moris tuir Vatikanu II, iha kontestu ohin loron Kreda no mundu nia. Vatikanu II hetan nia implementasaun iha Konferénsia bispo sira Amérika Latina no Karibe iha, wainhira bispu sira fila ba sira rai no sira nia diocese. Ne’e duni, diak mos ba ita sarani katóliku sira iha rai doben Timor Leste, molok papa mai, ita akompaña ho diak nia hanourin sira ne’e nudar koñesimentu kona-ba Kreda Vatikanu II, nebe papa hetan roman makas iha nia vizaun, muda nia atitude no kuda iha nia moris molok no iha nia pontifikadu ne”e. Nune’e, ita hare tok elementu balun nebe importante tebes iha Vaikanu II, nudar ai-rin, nebe nia buka atu hafoun fali (aggiornamento) iha tempu ohin loron, iha nia pontifikadu, liu-liu iha nia hanourin sira no iha pastoral prátika sira. Vatikanu II ne’e nudar “releitura” kona-ba Evanjellu iha roman kultura ohin loron. Nudar rezultadu movimentu renovasaun nebe mai housi deit Evanjellu no fuan eh rezultadu nebe boot tebes”. (Papa Francisco, 3.03.2015). Basá Vatikanu II ne’e nudar reasaun ida hasoru Kreda katólika nebe hadok-an housi Biblia iha tinan naruk nia laran, nune’e, iha Vatikanu II, lori Padre konsiliar sira fila ba Sagrada Eskritura nudar we-matan no roman no mos Padre sira Kreda nia. Vatikanu II, laos atu hamosu doutrina foun ida, maibe oinsa reformula ka hare fali doutrina ne’e iha realidade Kreda no mundu ohin loron, hanesan ita bele hare iha diskursu Papa João XXIII nia, wainhira loke Konsiliu Vatikanu II (Papa João XXIII, 11.10.1962).
Iha papa nia diskursu ba partisipante sira Konsiliu nia, nia dehan katak Konsiliu nia objetivu mak pastoral, ne’e duni, Papa dehan nune’e: “Finalidade prinsipal Konsiliu ne’e laos atu koalia kona-ba hanoin ida ne’e eh seluk kona-ba doutrina fundamental Kreda nia, nebe koalia fali no haklaken hanourin Padre sira no Teólogu sira antigu no modernu, nebe ita iha ita neon no ita hotu hatene tuir ita nia espiritu” (Papa João XXIII, 11.10.1962). Katak la koalia kona-ba “lialos(verdade), iha nia doutrina, maibe nia “formulasaun”. Atu dehan, oin sa hare lialos ne’e hodi uja hanoin no lian foun, tuir tempu ohin loron, atu ema sira be rona doutrina ne’e bele komprende didiak, tuir sira nia mentalidade ohin loron. Nune’e, Konsiliu Vatikanu II ne’e nia objetivu mak pastoral ( kfr.Papa João XXIII, 11.10.1962).
- Antesedente kona ba Papa Francisco nia hanourin sira
Iha ne’e, ita sei temi deit hanoin balun nebe folin teb-tebes, nudar airin, iha Vatikanu II, liu housi prosesu diskusaun Konsiliu, nebe la fo atensaun espesial iha dokumentu sira Konsiliu II no hanourin sira seluk nebe hakerek nanis iha dokumentu sira konsiliu nia, maibe la dun fo atensaun makas, liu-liu iha nia prátika, ne’e duni, iha nia prátika, la dun afeta Kreda nia moris. Tuir mai, ita sei hare hanoin boot balun iha Vatikanu II, nebe mosu iha prosesu diskusaun no dokumentu sira Vatikanu II nia mak hanesan: Paradigma kona ba Kreda nudar Maromak nia Povu. Ne’e katak Kreda katólika nafatin ho estrtura hanesan iha Vatikanu I, hierárkika, maibe nia asentuasaun no nia implementasaun ne’e la os ona iha hierarkia, maibe iha Maromak nia Povu, ne’e duni, ho kor sirkular, “tur haleu malu” no “nakloke”. Tur haleu malu, tamba hot-hotu ho dignidade hanesan, liu housi batismu, nune’e, halo ida deit, katak iha unidade ida iha ema sarani sira hot-hotu, nia hun mak Maromak Trindade. Sira rona malu, fo folin ba malu no hamutuk halao misaun Kristu nia hodi haklaken Evanjellu no hierarkia (Papa, bispo sira, padre sira no diákonu), simu sakramentu Orden ho knar atu serbi Maromak nia Povu, mak sarani leigu sira. Iha Vatikanu II, Padre sira konsiliar haklaken ho lian makas hodi fila ba wematan Kreda nia mak Evanjellu ka Nai Jesus Kristu, nebe mai iha mundu ne’e hodi hatudu Maromak nia domin no laran sadia ba ema no ikus liu Nia terus, mate iha kruz, maibe liu tiha loron tolu Nia moris hias fali housi mate. Ne’e duni, liu housi Nia moris hias, Nia fo esperansa ba ema, liu-liu fiar nain sira katak, moris ne’e la pára deit iha rai ida ne’e, maibe sei kontinua ba oin no mate ne’e nudar odamatan ida atu ema ba koko domin nebe la nahas ho Maromak. Ne’e duni, fuan Evanjellu mak domin. Jesus mai iha mundu ida ne’e, Nia hare katak ulun sira povu judeu nia(eskriba no farizeu) tau liu matan hodi halo tuir lolos Lei Moizés nia, hodi sama valor kona murak domin. No Nai Jesus wainhira nia hahu halao nia knar, nia hetan susar ho ulun sira iha leten ne’e, maibe Nia mos la tauk hodi hatudu katak domin no laran sadiak mak folin liu buat selu-seluk. Ne’e duni, Nia hakbesik ba ema maksalak sira, han ho sira no loke liman ba sira hodi fo oportundiade ba sira atu muda sira an ka halo konversaun atu moris tuir domin, basá Maromak nia domin sai konkretu iha Nia Oan, nebe Nia haruka mai iha mundu. Nia dehan: “ Hau la mai bolu ema sira be santu, maibe ema maksalak sira atu sira hakribi sira sala” (Lk 5,32). Iha Evanjellu dehan katak, hahu kedas ho Jesus nia misaun iha Sinagoga nia laran, iha loron Sábadu ida, nia loke Testamentu Tuan, kona los profeta Isaias, nebe dehan: “ Nai nia espiritu horik ho hau, basá Nia kose mina mai hau atu lori liafuan diak ba ema kiak sira. Nia haruka hau atu haklake liberdade ba ema dadur sira no kura ema matan delek sira, liberdade ba sira be ema hanehan…” (Lk 4,18-19).
Ne’e duni, misaun Nai Jesus nia ne’e ba ema tomak, maibe liu-liu ba ema kiak no kiik sira, tamba sira hetan terus oi-oin liu housi dalan oi-oin, hanesan: diskriminasaun, marjinalizasaun no tratamentu at sira seluk. Ne’e la dehan katak Jesus la gosta sira be boot no riku sira. Nia la despreza sira, nia liman nakloke ba naran sese deit, ezemplu mak senturiaun, militar boot ida nebe buka Nia atu kura nia atan moras todan (kfr. Lk 7,1-10); Jairu nebe husu Jesus atu kura nia oan (kfr. Mt 9,18-25) no Nia ba, maibe nia atensaun no tau matan liu ba sira be kiak no kiik ne’e tuir koalia ohin loron, sira ne’e grupu “vulnerável”. Iha prosesu diskusaun Vatikanu II, hanoin kona ba “ema kiak”, hahu koalia no promotor ba preokupasaun ne’e mak kardeal Lercaro, Bologna (Itália) nebe nia dehan Vatikanu II nudar momentu ida atu buka prinsipiu ida deit ho hanoin ida katak : “ oras ne’e tempu ema kiak sira nia. Ema tokon ba tokon nebe moris iha mundu tomak. Ne’e tempu kona Kreda nia mistéri, nudar inan ema kiak sira nia. Ne’e oras Kristu nia, liu-liu ema kiak sira” . Kardeal ne’e husu ba Padre konsiliar sira atu konsidera tema ida ne’e, nudar hanoin sentral iha prosesu reflesaun no diskusaun Vatikanu II tomak. Padre sira Vatikanu II nia hetan impaktu espiritual kona ba “Kreda Kiak”, maibe partisipante sira konsiliu nia la hola responsabilidade hodi lori ba oin ho Kreda Kiak no mos iha dokumentu sira konsiliar tomak la koalia buat ruma kona ba ema kiak sira ka Kreda Kiak. Maibe iha bispo sira le’et, iha grupu kiik ida hamuutk nain 42 halo paktu ida ho naran “Pato de Catacumba”, mehi kona ba Kreda kiak ba ema kiak sira. Ne’e duni, wainhira sira fila ba sira dioseze, sira tau iha hahalok prátika, fa’an sira nia rezidénsia sira no rikusoi sira dioseze nia no osan ne’e, sira tulun ema kiak sira no sira rasik lori moris ida nebe bai-bain.
Ho papa João XXIII nia diskursu, nia hakarak hatudu ba mundu Kreda ida nudar Inan nebe hadomi ema hotu, laran maus, pasiente , nakonu ho laran sadia no laran luak ba nia oan sira hotu no sira nebe haketak an housi nia. La os deit ida ne’e, maibe nakloke ba ema tomak nebe terus, tamba hetan susar oi-oin, hanesan uluk ema kiak nebe husu esmola ba Pedro no nia dehan: “ Hau la iha osan mean no osan mutin, maibe hau fo ba o buat be hau iha: hodi Jesus Kristu housi Nazaré naran, o hamrik no lao” (At 3,6).
- Hanoin no hanorin sira be folin liu iha Pontikadu Papa Francisco nian
Tuir mai, ami sei fo sai hanoin no hanorin sira be folin liu, iha pontifikadu Papa Francisco, nebe hetan roman housi Vatikanu II, no ami temi ona balun iha leten, mak hanesan: Kreda misionária; Kreda mizerikórdia; Kreda kiak ba ema kiak sira;mSinodalidade Kreda; Kreda nebe precisa nafatin halo konversaun, katak Kreda evangelizada no evangelizadora no ikus liu mak Kreda nebe nakloke ba diálogu.
2.1. Igreja nebe sai nudar misionária
Tuir mandatu Nai Jesus nia, Kreda ne’e iha karáter misionária (kfr. Mt 28,19). Nune’e, ho pontifikadu papa Francisco, nia hamanas fali mandatu nebe Jesus husik hela ba nia eskolanti sira no fiar nain sira atu lori ba oin knar salvasaun to’o mundu ne’e ramata (kfr. Mt 28,20), basá iha Sinodu Bispu sira nia, iha tinan 2012, sira preokupa kona ba situasaun Kreda nia iha tempu ohin loron, basá nasaun sira be uluk sarani, barak liu la fo folin eh husik tiha ona sira fiar. Mundu halo mudansa lalais liu, nune’e, Kreda katólika buka atu hadia nia estratéjia no prátika pastoral sira atu bele haklake Evanjellu (kfr.Lineamenta, 2012,2).
Iha tempu neba, sarani sira hare ona dezafiu oi-oin nebe mosu no mos daet ba Kreda mak hanesan: sekularizasaun, nebe halo ema fiar nain sira lakon dadaun sira nia kbiit atu rona, hatene no moris tuir Maromak nia futar lia, liu-liu Kreda sira ho tradisaun sarani antigu. Mass media, fo ajuda makas ba ema, maibe lori mos dezafiu, wainhira ema la hatene uja. Ekonomia nebe la hanesan, basá populasaun 25% goza 75% rikusoin mundial. Siénsia no teknolojia nudar avansu diak no sira lori buat diak barak ba ema, maibe iha sorin seluk bele hamosu dezafiu boot no bele sai ameasa ba mundu, tamba ema sai fali atan ba sira (kfr. Laudato si). No ikus liu mak iha politika, iha tentasaun atu nasaun sira be iha kbiit makas (super power), habelar sira nia kbiit hodi hamosu injustisa barak no nia konsekuénsia mak mosu problema oi-oin no funu (kfr. ibid. 7).
Nune’e, papa Francisco iha nia dokumentu Evangelii gaudium, nia konvida sarani tomak atu “lao sai” ho nia liafuan hirak ne’e: “ Igreja em saida missionária” (EG 20). Sai ba nebe? Tuir papa Francisco, sai housi ema ida-idak nia moris hakmatek ho ida-idak nia an no berani atu ba sira be precisa roman Evanjellu (kfr. Ibid.). “Periferia humana” (EG 46) mak ema kiak sira, moras sira, sira be ema hakribi no la tau matan, sira be labele selu fali ema nia diak (kfr. EG 48). Kreda ida nebe taka metin an, ne’e la fiel ba sa ida mak Evanjellu husu. Papa dehan tan: “ Kreda ida nebe asidentada, kanek no nakonu ho tahu, tamba sai ba estrada sira, diak liu fali, Kreda ida nebe moras tamba taka an no moris hakmatek hodi kaer metin ba nia moris diak” (EG 49).
Tuir papa, Kreda be sai ne’e, ezije halo “konversaun pastoral no misionária” (EG 25), hodi sai housi kartóriu nebe preokupasaun deit kona ba administrasaun ( kfr. EG 25), reforma estrutura sira nebe la hatan ona ba ezijénsia pastoral ohin loron (kfr. EG 27)hodi halo kontaktu ho familia sira, sai housi kritériu pastoral kaman nebe dehan: “kostuma halo hanesan ne’e” ( EG 33). Sai hodi tau matan no tulun ema kiak sira. Nune’e nia dehan: “ Hau mehi kona ba opsaun misionáriu nebe bele halo mudansa hotu, atu kostume sira, dalan moris, oráriu sira, dalan atu hato’o mensajen no estrutura Kreda nia tomak sai nudar dalan ida nebe diak liu ba evangelizasaun, liu fali kaer metin buat be iha” (EG 27). Nune’e, nia halo konvite ne: “ Hau konvida ema hot-hotu atu aten berani no kriativu iha knar hodi hanoin foun fali objetivu sira, estrutura sira, dalan no métodu sira be komunidade sira halao “ (EG 33). Kona ba Igreja be “sai” ne’e nudar obrigasaun sarani tomak be hola parte iha Kreda. Ne’e duni papa dehan: “ Sujeitu evangelizasaun ne’e, la os deit instituisaun orgánika no hierárkika, uluk nanain, povu ida nebe halo peregrinasaun ba Maromak. Ne’e koalia kona ba misteri ida nebe nia abut mak Trindade, maibe bele hare hetan iha moris iha povu ida nebe peregrinu no evangelizador, liu fali instituisaun nebe hare hetan”(EG 111).
Konkretu kona ba ita nia realidade, persentajen sarani katóliku a’as tebes, maibe moris lor-loron la han malu ho númeru sarani sira nia. Relasaun ho partisipasaun iha sakramentu Eukaristia, iha loron domingu, ema oin nafatin mak ba misa. No sira be la ba mak barak liu no sira ikus ne’e mosu deit iha tempu ruma. Vida iha uma kreda ida no iha moris lor-loron la hatudu lolos valor sarani kona ba justisa, karidade, serbisu makas no selu-seluk tan. Wainhira moras, ema ba uluk konsulta lai matandok, halo estilu, no selu-seluk tan, ne’e duni, moras todan liu ona mak lori ba ospital no labele kura ona. Ne’e duni, ita precisa sai housi evangelizasaun nebe halai liu ba preparasaun atu simu sakramentu (sakramentalizasaun), ba pastoral evangelizadora, tuir Vatikanu II nia hanorin, hodi tur hamutuk, halo planu no halao pastoral ida nebe hanaran “pastoral familiar”, sai uma tama uma, hodi hasoru malu ho sarani sira no halo formasaun integral: katak sai sarani diak ne’e la to’o deit ba reza, partisipa iha misa, serbisu ka ajuda iha parókia, maibe precisa sai sarani nebe hatudu valor sarani iha vida politika, sosial noselu-seluk ran, ne’e mak naran sarani diak.Tamba Vatikanu II ne’e nia prioridade mak “haklake”/profeta.
2.2. Evanjellu kona ba laran sadia/mizerikórdia
Hare iha Biblia nia laran, iha Testamentu Tuan no Foun liafuan no sentidu laran sadia/mizerikórdia ne’e nudar fuan Biblia tomak, liu-liu iha Evanjellu, Nai Jesus Kristu nia. Ne’e duni mak, papa Francisco dehan: “Iha Sagrada Eskritura, hanesan ita hare, liafuan mizerikórdia eh laran sadia nudar liafuan-xave atu hatudu oin sa Nai Maromak nia hahalok mai ita. Nia la hato’o deit ho liafuan nia domin, maibe ita bele hare hetan no bele kona ho liman” ( MV 9). Tamba mizerikórdia ne’e moris, bele hare hetan no hetan fatin a’as liu iha Jesus housi Nazare “ (MV1).
Ne’e duni mak “Evanjellu kona ba Laran sadia” sai nudar fuan papa Francisco nia hanourin sira, nebe hanesan ita hare liu ona iha leten ne’e katak “ Jesus Kristu mak nudar oin Aman nia laran sadia “ (Ibid.1), tamba ho Nia halo an ba Mane, wainhira Nia halao nia knar hodi haklake Maromak nia Reinu, liu housi Nia hahalok sira, nia hatudu katak Maromak ne’e laran sadia, no fatin a’as liu mak iha nia mate, iha kruz. Ne’e duni mak papa dehan katak ita precisa kontempla nafatin mistériu kona ba Maromak nia laran sadia, basá nia sai nudar hun ksolok, hakmatek no paz mai ita ema, basá liafuan ne’e hatudu misteri Santisima Trindade. Mizerikórdia nudar ukunfuan boot nebe horik iha ema ida-idak nia fuan, wainhira ema fiar nain sira hare ho hanoin nebe los kona ba nia maun-alin no inan feton ruma nebe sira hasoru iha moris lor-loron. No laran sadia ne’e nudar dalan ida nebe Maromak halo ida deit ho ema, basá loke ema nia fiar ba esperansa katak Maromak hadomi ita nafatin, maiske ita halo sala (kfr. Ibid.2).
Laran sadia ka mizerikórdia sai nudar prinsipiu, dalan no objetivu kona ba moris sarani. Ida ne’e mak nudar papa nia hanoin no nia reflesaun fiar no nudar nia kbiit, nebe nia hatudu liu housi dalan oi-oin atu halo konversaun, reforma, hanoin foun fali Evanjellu iha kontestu ohin loron, nebe nia bolu ita sarani sira hotu atu halo konversaun nafatin, fila ba hun ka Evanjellu no mos oin sa bele hanoin fali buat hirak ne’e iha realidade ohin loron nebe dezafia Kreda no ita sarani ida-idak. Mizerikórdia ezije konversaun nafatin iha ita ema sarani nia moris lor-loron, laos deit iha ita moris kona ba vida espiritual deit , maibe halo mudansa ba ita nia vida tomak, liu-liu iha aspetu prátiku ka hahalok, basá, buat be sai susar ba ita ema sarani mak iha vida prátika, ita nia hahalok no koalia sira hatudu hanesan Maromak la iha, nebe ema kostuma dehan “ateu prátiku”. Mehi hanesan ema seluk la iha (kfr. EG 80). Maibe wainhira ita koalia kona ba laran sadia, ne’e katak ita husik tiha hahalok sira iha leten ne’e, hodi loke an ba hasoru ema seluk, halo konversaun ekolójika, konversaun ba solidariedade no nakloke ba ema hotu, tamba Kreda precisa muda nia maneira “kostuma halo hanesan ne’e”(EG 33), atu besik liu ba sira be iha periferia umana, katak sira be kiak iha sentidu luan no sai inan ida nebe ho fuan nakoke no loke odamatan ba sira be “monu hela iha dalan ninin” (EG 46).
Wainhira ema sira be la senti ho ema seluk nia susar no la hatudu ksolok, liu-liu hakribi kultura kona ba laran sadia, ne’e katak, ema sira ne’e hanoin deit sira an, ne’e duni, la senti ho ema seluk, liu-liu ema kiak sira iha mundu raiklaran nebe barak liu no iha realidade rai ida ne’e nia. La senti ho ema seluk, bele sai nudar kultura ida ho abut metin, nebe papa Francisco hanaran “globalização da indiferença”. La senti ho ema seluk nia susar, ema sira ne’e hodi taka matan ba ema barak nia realidade moris. Ne’e duni, papa Francisco dehan tan katak “precisa hamanas ita nia konsiénsia katak ita sira ne’e familia ida deit. La iha fronteira no la iha dalan nebe impede ita iha vida politika eh sosial, nebe halo ita atu taka an, nune’e, la iha fatin ba “globalização de indifença” (kfr.LS 52). Ne’e duni, liafuan “laran sadia”, la os iha mehi deit, maibe , apelu ida housi papa Francisco, atu fanun ita no lori ita fiar nain sira hetan kbiit foun no kbiit ne’e precisa hatudu iha ita nia pastoral no mos iha ita sarani ida-idak nia moris lor-loron nudar prátika, basá, iha papa nia intervensaun ida, ema husu ba nia: “ Ita boot la koalia barak kona ba Konsiliu Vatikanu II”. Papa hatan: “ Konsiliu ne’e precisa tau iha prátika,hatudu iha hahalok, liu fali koalia deit .”
2.3. Opsaun liu-liu ba ema kiak sira
Hanesan ami fo sai tiha ona iha antesedent, liafuan sira uluk liu be Nai Jesus fo sai wainhira nia loke livru profeta Isaias mak : “ Nai nia espiritu hela ho Hau, basá nia tau mina mai Hau atu lori liafuan diak ba ema kiak sira…” (Lk 4,18-19). Ne’e la dehan katak Nai Jesus taka an ba ema riku sira no boot sira. Lae! Nia nakloke ba ema hotu nebe ho haraik an no buka nia, hanesan senturiaun, nudar soldadu ofisial ida nebe buka Nia (kfr. Mt 8,5-13) ka Nikodemus (kfr. Jo. 3) no iha tan ezemplu sira seluk tan. Maibe Nai Jesus Kristu nia opsaun dahulu mak ema kiak sira iha sentidu nebe luan, hanesan mos papa Francisco koalia kona ba “periferia existencial”, Ema sira ne’e bele kiak iha ekonomia, kiak tamba nainulun sira hakribi, hanesan iha tempu neba sira be kobra impostu no sira be serbisu ho romanu sira, tamba Roma mak ukun sira. Ema serbisu nain sira, no selu-seluk tan.
Ne’e duni, tuir komentáriu ema matenek sira katak liu tiha Vatikanu II, besik tinan limanulu resin, Kreda nonok tiha deit hanoin kona ba opsaun uluk liu ba ema kiak sira. No mosu papa ida mai housi dok hafanu fali Kreda kona ba nia misaun prioritária. Nia hatudu iha nia moris rasik hodi moris iha apartamentu ida ho naran “Casa santa Marta”, forma liña no han ho ema sira be serbisu iha Vatikanu, besik liu ba ema kiak sira, uja automóvel simples ida. Hahalok sira hanesan ne’e, nia hatudu tiha ona wainhira nia sei bispo iha Buenos Aires no oras ne’e nia hatudu nafatin iha nia vida no nia hanorin sira nudar papa, bispo Roma nia, hodi tau iha prátika. Hodi hanoin “Paoto nebe bispo sira hamutuk 42 halo iha Catakumbas ( Pacto das Catakumbas, 16.11.1965). Bispu sira Amérika Latina, wainhira sira fila fali ba sira nia rai no dioseze, iha 1968, sira halo 2ª . Konferénsia, iha Medellin(Colombia), sira implementa rezultadu Vatikanu II, tuir sira nia realidade ho nia tema: “A Igreja na presente transformação da América Latina à luz do Concílio Vaticano II”. Sira hare sira nia realiade, iha roman Vatikanu II, no sira hetan buat barak no sira fo sai iha sira nia dokumentu. Aspetu ida nebe sira fo atensaun makas mak, ema kiak sira, tamba ema kiak barak iha sira nia rai, ne’e duni, sira nia opsaun a’as liu no uluk liu mak ema kiak sira. Nune’e, sarani hot-hotu (bispo, padre, relijiozu no leigu sira) hakas an no hatudu iha sira nia moris rasik no buka hatudu iha hahalok kona ba ema kiak sira nia realidade, hodi tulun sira atu hasae sira nia moris. Liu tiha tinan 10, sira hare fali ba kotuk, sei dauk lao ho diak, ne’e duni, bispu sira afirma fali iha 3ª Konferénsia, iha Puebla, iha tinan 1979, hodi renova fali sira nia kompromisiu no sira dehan: “ Ami dehan tan katak Kreda tomak precisa tebes halo konversaun hodi fihir ema kiak sira nudar preokupasaun a’as liu atu sira bele alkansa libertasaun integral” (Puebla, no. 1134). Tamba maun-alin sira barak liu mak sei moris nafatin iha situasaun no kondisaun kiak nebe at liu (kfr. Ibid. 1135).
Ne’e duni, papa housi rai dok, Argentina ne’e, hetan roman housi Vatikanu II, nebe nia aplikasaun sai konkretu iha América Latina, no nia rai rasik, Argentina. Liu housi rezultadu konferénsia bispu sira nia ,iha Mendellin no Puebla, no oras ne’e iha nia ukun, nia hakarak atu implementa iha Kreda katólika tomak. Laos kman ba nia atu halao programa ne’e, basá nia hetan susar housi sori-sorin, maibe nia nafatin lao ba oin hodi roman Espiritu Santu.
2.4. Sinodalidade kona ba Kreda
Liafuan “sinodalidade”, ne’e nia kor/karaterístika hanesan “Maromak nia Povu” (LG, kap 2), nebe koalia kona ba ema sira be simu sakramentu batismu, Maromak bolu atu sai uma espiritual, saserdote santu” (kfr. LG 10). Ne’e duni mak, tuir papa, ohin loron, Maromak , liu housi Kreda, tau hamutuk ema fiar nain sira nia kbiit atu halao knaar oi-oin iha Nia misaun atu haklake Evanjellu. Nune’e, nia dehan ba bispu, iha loron selebrasaun tinan 50, hari Sínodu Bispu sira nia, iha nia diskursu: “ Dalan sinodalidade ne’e mak lolos dalan nebe Maromak hein housi Kreda iha terseiru miléniu ne’e” (Diskursu Papa Francisco, 17.10.215).
Sinodalidade ne’e sa ida? Sinodalidade mak “lao hamutuk – leigu sira, pastor sira, Bispo Roma – hanoin nebe kaman iha liafuan, maibe laos kaman atu tau iha hahalok” (Ibid.). Tamba sa mak iha papa Francisco nia pontifikadu, nia hakarak sinodalidade ne’e tenki tau iha hahalok/asaun? Tamba wainhira liu tiha tinan 20 Vatikanu II nia moris, iha 1985, iha Sinodu bispu sira nia, sira halo avaliasaun kona ba implementasaun Vatikanu II nia hanorin, sira afirma katak, rezultadu Vatikanu II ne’e la dun implementa ho diak no dehan tan, sarani barak mak la hatene. Ne’e duni mak santu papa João II hamosu nia dokumentu Chiristifideles laici, kona ba leigu sira, nebe aprezenta Kreda, liu housi batismu halo komuñaun Maromak no halo komuñaun ho membru bar-barak, ho sira nia karisma no … oi-oin hodi halo diak Kreda ne’e rasik no fo sira nia kontribuisaun atu halo mundu ne’e hetan justisa, paz, solidariedade no fraternidade. Rezultadu Sinodo ne’e mak “atu sarani leigu sira, sai ativu, bele rona Kristu nia bolu atu ba serbisu iha Nia to’os, ho fuan no laran, responsável iha misaun Kreda nia….” (ChL 3).
Maibe papa Francisco wainhira sei arcebispo Buenos Aires hare katak, Vatikanu II nia implementasaun ne’e lao la tuir sa ida mak ema barak hein . Nune’e, nia hare Kreda iha América Latina, nebe leigu sira la halao didiak sira nia knar, tamba intervensaun makas housi hierarkia, ne’e duni, nia hakerek Surat ida ba Cardeal Marc Ouellet, “Presidente da Pontificia Comissão para a América Latina”, nia koalia ho lian makas hodi dehan katak dala barak liu hierarkia monu iha tentasaun ida katak leigu diak mak sira nebe serbisu iha Kreda no be ligadu liu ho parókia sira ka dioseze . Sira la iha hanoin luan no klean hodi buka dalan atu akompaña sira iha sira nia moris familia no iha vida profisional atu sai sarani nebe hatudu sira nia valor sarani liu housi sira nia hahalok no dala barak liu leigu sira rasik hakas an buka rasik dalan oi-oin atu moris tuir sira nia fiar sarani (cf.Carta ba Cardeal Ouellet).
Ho hanoin sira iha leten ne’e, nia dehan: “ Ne’e mak situasaun sira nebe klerikalismu labele hare, basá sira preokupa oin sa domina ema, liu fali tulun sira” Tamba diak housi leigu sira, tuir sira nia identidade no sira nia misaun , sira bele tama liu iha realidade moris sosial, públika no politika, basá leigu sira hola parte iha Povu Santu Maromak nia, ne’e duni, sira tenki sai protagonista Kreda nia atu bele sai masin no naroman ba mundu liu housi sira nia sasin no kontribuisaun oi-oin atu mundu ne’e lao tuir dalan justisa, paz no fraternidade no ita hierarnia, Nai bolu atu servi sira la os sira mak serbi fali ita, nudar hierakia (kfr. Ibid.;LG 31; AA ).
Papa iha nia diskursu, nebe ami temi tiha ona iha leten neba, nia dehan tan: “ Kreda ida sinodal mak Kreda ida nebe rona, hatene katak la os naran rona liu deit. Rona malu, nebe ida-idak iha buat ruma atu aprende. Povu sarani, Koléjiu Episkopal, Bispu Roma: ida-idak rona sira seluk; no hot-hotu rona Espiritu Santu, “Espiritu lialos” (Jo 14,17), atu hatene sa ida mak Nia “koalia ba Kreda” (Ap 2,7). Ne’e duni mak, iha Sinodu kona ba “Sinodalidade” iha liafuan xave tolu, nebe ita hotu tur hamutuk iha parókia sira reflete tiha ona mak “comunhão, participação missão” . Halo ida deit, liu housi batismu, atu sarani hot-hotu partisipa iha misaun Kristu nia. Ne’e duni mak papa iha nia diskursu wainhira loke Sinodu, nia dehan katak liafuan sira ne’e bele sai deit nudar hanoin ida, wainhira la tau iha prátika liu housi hahalok konkretu kona ba sinodalidade iha faze oin-oin no mos liu housi atividade oi-oin hodi promove ema fiar nain hotu no ema ida-idak nia partisipasaun iha misaun Kristu nia, tuir ida-idak nia dalan eh vokasaun. Atu tau iha prátika sa ida mak papa hato’o iha nia diskursu, iha Sinodu uluk 2023, koalia tiha ona katak wainhira ramata Sinodu kona ba sinodalidade iha tinan 2024 ne’e, sei prepara dokumentu nudar kurikulu formativu ba sarani sira hotu iha nivel hotu-hotu, atu rezutadu rona malu iha nivel parókia, Dioseze, Regional no iha Sinodu bispo sira nia, bele sai realidade ida. Los duni, la os kaman atu tau iha prátika, ne’e duni mak, liu housi formasaun iha nível hotu, ne’e nudar dalan no prosesu “konversaun pastoral”, tuir papa nia diskursu. Ho ne’e, bele hadok hanoin ida katak, sinodu ne’e nudar “formalismo”, “intelectualismo” no “imobilismo” deit tuir diskursu papa nia (cf. Diskursu Papa Francisco, 09.10.2021).
Tuir papa nia hare katak Vatikanu II ne’e liu housi dalan naruk tiha ona, maibe nia implementasaun nebe bele hare hetan liu housi hahalok ne’e susar tebes. Maiske nune’e, hare ba realidade Kreda nia no mundu ohin loron, ne’e nudar ezijénsia ida nebe tenki tau duni iha prátika. Ne’e duni nia konvida sarani katóliku sira tomak, nudar Kreda tau hamutuk forsa oi-oin atu halo Kristu nia misaun buras ba oin nafatin (kfr.). Iha diskursu ne’e rasik nia dehan: “ Ita labele haluha ida ne’e! Ba Jesus nia eskolanti, hodiseik, ohin no nafatin ba nafatin, autoridade ida deit mak autoridade atu serbi. Kbiit ida deit mak iha kruz, tuir Mestre nia liafuan: “Imi hatene naiulun sira nasaun sira nia, ukun nudar nai ba sira nia emar no ema boot sira hanehan povu sira hodi sira nia kbiit. Imi labele halo hanesan ne’e iha imi le’et. Oin seluk, se mak iha imi le’et hakarak sai boot, uluk nanain, nia sai imi nia atan no se mak iha imi le’et hakarak iha oin, tenki sai imi nia atan” (Mt 20,25-27).
2.5. Kreda precisa nafatin evangeliza-an no evangeliza ema seluk
Titulu iha leten ne’e mai housi papa Paulo VI, iha dokumentu Evangelii Nuntiandi (Evangelizasaun iha mundu modernu), nebe hanesan dokumentu kona ba Kreda, Lumen gentium dehan: “Iha Kreda nia laran iha ema maksalak sira no mos iha ema santu sira, ne’e duni precisa nafatin hamos an, hakas an nafatin halo peniténsia no konversaun” (LG 8). Nune’e, papa Francisco temi fali dokumentu papa Paulo VI nia ne’e nudar “matadalan boot” kona ba evangelizasaun iha mundu ohin loron, basá, papa Paulo VI koalia kona ba Kreda nudar komunidade ida nebe haklaken kona ba Evanjellu (kfr. EN 13-14). No iha ne’e, nia koalia kona ba Kreda iha mundu raiklaran tomak, no iha dioseze ida (kfr. Ibid. 59-62). Nune’e, ema sarani sira hotu nudar Kreda moris, hahu housi papa, bispu sira, nailulik sira, relijiozu no relijioza sira, sarani leigu ida-idak, tuir grasa be ida-idak simu housi Nai, hot-hotu iha knar atu bele haklaken (kfr. Ibid. 67-73). Ne’e duni, sarani hotu-hotu no ida-idak iha folin no ema ruma labele troka fali ema seluk nia fatin atu haklaken, basá liu housi sakramentu batismu ema fiar nain hot-hotu simu knar ida ne’e. Kreda moris no Nai Jesus haruka nia atu bele haklaken, hanesan Paulo VI dehan: “Ami hakarak dehan lolos dala ida tan, katak knar evangeliza ema hot- hotu sai nudar knar ida nebe folin teb-tebes Kreda nia, knar no misaun, nebe ohin loron ho mudansa nebe luan no klean liu iha sosiedade oras ne’e, sai urjente liu tan” (EN 14).
Dalan uluk liu kona ba evangelizasaun mak liu housi testemuñu, nebe Evangelii nuntiandi insiste ( kfr. Ibid., 21, 41 ) no papa Francisco fo hanoin no hanorin sarani sira kona ba folin boot tetemuñu ka sasin sarani sira nia kona ba vida ida nebe los, nudar fuan housi sira nia fiar no domin ba Kristu. Ne’e katak, Kreda molok hanoin atu haklaken ba ema seluk, uluk nanain, evangeliza uluk nia an rasik, atu nia bele moris tuir fuan Evanjellu (kfr. EN 15), tuir mai bele sai atu haklaken ba ema hotu, uluk nanain sira be seidauk hatene Kristu, ema sarani sira be hadok an housi Kreda, hametin sarani sira nia fiar no hai komunidade Eklesial Baze no haburas relasaun nebe diak ho relijiaun sira be laos sarani (kfr. EN 49-59). Ne’e duni papa dehan katak sarani sira labele haklaken kona ba Evanjellu, wainhira la fo sasin, tamba ema fiar ne’e la os tamba haklaken kona ba doutrina ida eh ideolojia ida, maibe ema simu ho fiar, wainhira ema seluk rona no hare katak sira nia liafuan no hahalok han malu. Mai be nia mos dehan: “ sarani barak dehan katak sira fiar, maibe sira nia hahalok ne’e la tuir buat be sira koalia. Ne’e bosok ten. Koalia hodi la fo testemuñu diak mak ema ne’e bosok ten.” Santu padre dehan ema sarani precisa tau iha sira nia neon katak halo evangelizasaun ne’e la os deit ba ema seluk, ba sira be iha fiar seluk ka sira be la fiar ba Maromak, maibe ba ema sarani sira hotu. Ne’e duni, nia dehan: “ Ita precisa halo koversaun lor-loron, rona no halo tuir Maromak nia Futar lia no hadia moris: lor-loron. Ne’e mak dehan evangelizasaun kona ba fuan. Atu fo testemuñu, katak Kreda hahu evangeliza nia an rasik. Wainhira Kreda la evangeliza nia an, nia sai hanesan sasan antigu ida nebe rai deit iha muzeu ida” Kreda nebe evangeliza an, nia bele evangeliza ema seluk, ne’e mak Kreda nebe Espiritu Santu mak fo naroman, atu nune’e, ema hot-hotu Nai bolu atu liu housi dalan klot ida hodi halo konversaun nafatin. Ne’e duni, Kreda fo folin makas ba knar Espiritu Santu, nudar ida be leno, fo aten berani no matenek ba sarani atu halao evangelizasaun (kfr.EN 75).
Ho roman Espiritu Santu “Kreda lolos mak Kreda ida be loke an atu dialoga ho mundu ka ema ohin loron nia, nebe nia hasoru iha moris lor-loron. Hodi loke an no husik Espiritu Santu tama nia laran nudar ida be serbisu iha ema fuan, tamba la ho Espiritu Santu, Kreda halo deit propaganda, maibe la haklaken kona ba Evanjellu. Espiritu deit mak fo kbit no dudu ita atu halo evangelizasaun. Ne’e mak lia los kona liberdade lolos ba Maromak nia oan sira hotu”. Ikus liu, papa konvida sarani sira hotu atu lé no lé fali “Evangelii nuntiandi”, hanesan nia mos halo bei-beik, tamba dokumentu ne’e koalia kona ba evangelizasaun nebe ho hanoin luan tebes no orienta fiar nain sira hodi tau iha neon sa ida mak folin liu iha knar evangelizasaun mak hanesan: evanjelizsaun kona ba kultura, knar kona ba vida politika, sosial, kultura, paz, solidariedade, liberta ema housi abut sala, hari nasaun ida, kona ba mundu raiklaran, no selu-seluk tan (kfr. Ibid., 25-29). Maibe “la iha evangelizasaun lolos, wainhira Jesus Nazaré, Maromak Oan nia naran, doutrina, moris, promesa sira, reinu no Nia misteri ema la haklake” (EN 22). Ne’e duni, evangelizasaun ho vizaun integral ne’e nia hun mak “Maromak nia Reinu” (kfr. EN 34).Papa Francisco mos soe pergunta folin boot tolu, nebe papa Paulo VI formula tiha ona, atu lori sarani sira bele hanoin, no hatudu iha sira nia hahalok nudar sarani diak: “O fiar buat be o haklake? O moris tuir o nia fiar? O haklake o nia fiar be o moris tuir?”
2.6. Nakloke ba diálogu
Hahu ho Vatikanu II, Kreda katólika nakloke hodi dialoga ho relijiaun sira no mos nakloke atu dialoga ho mundu no ho kultura moderna, nebe iha tempu naruk, Kreda hadok an tiha hodi hare nudar funubaluk ida. Ne’e duni, Kreda nia misaun atu sai ne’e, precisa nafatin inkultura nia an no evangeliza kultura sira. Maiske Evanjellu fou-foun hahu inkultura tiha nia an iha kultura Europa, maibe Evanjellu ne’e folin a’as liu kultura ida, maiske nune’e, “ nudar dalan ida folin tebes atu ema bele simu dalan oi-oin atu ema hato’o sira nia moris sarani nebe iha Maromak nia povu…No kultura ne’e hola parte povu ida nia moris tomak.Grasa ne’e serbisu tuir ema be moris iha kutura ida, ne’e duni, Maromak nia grasa hola isin ida iha ema sira be simu grasa ne’e” (EG 115). Inkulturasaun kona ba fiar, Kreda iha nia knar halo nafatin iha tempu pot-moderna.
Ne’e atu dehan katak, oin sa ema fiar nain sira, iha tempu nebe ho siénsia no teknolojia mak ukun, Kreda lolos nafatin fo nia testemuñu hodi hamrik metin ho nia fiar no rikusoi kona ba lia los nebe nia simu housi Nai Jesus, buka atu hetan hanoin foun no oinsa hato’o hanoin sira ne’e, liu housi diálogu ho situasaun sira foun hodi roman Evanjellu (kfr. LS 121). No ho papa Francisco nia “Enciclica” Fratelli tutti” (hot-hotu maun-alin), nia hamosu vizaun foun ida kona ba fraternidade universal, domin, amizade, nebe hahu housi kraik, housi fatin kiik ba to’o universal hodi asentua makas fatin ida-idak no nia hare relasaun entre lokal no universal. Vizaun universal ida ne’e, se kotuk ba vizaun ida nebe iha limitasaun jeográfika iha tempu sira ikus-ikus ne’e, hodi lori ema no ukun nain sira hanoin liu sira nia nasaun, hodi haluha eh la fo folin ba ema tomak nia diak.
Ho “Fratelli tutti” , nudar tempu diak tebes hodi konavida ema no ukun nain sira au iha prátika politika kona ba sivilizasaun “planetária”, “ mutilaterais” nebe hanoin kona ba ema barak nia diak, hodi moris iha solidariedade, lao ba malu, fo folin ba malu, katak hot-hotu iha dignidade hanesan, ne’e duni, ema hot-hotu hanesan no hot-hotu mesak maun-alin. Fraternidade no amizade universal ne’e la han ho atitude kona ba diskriminasaun rasa, relijiaun, ema oi-oin iha moris sosial. Ezijénsia diálogu mak nakloke ba malu hodi rona no tau iha ida-idak nia neon sa ida mak ida seluk hato’o no halo, maiske la tuir ida seluk nia pozisaun no sa ida mak ema ne’e senti no moris tuir, basá nia senti valor ne’e mak diak liu ba nia. Ho diálogu, hot-hotu buka no hakas an atu serbisu no funu hamutuk ba ema tomak nia diak,, iha mundu raiklaran (kfr. FT 203). Papa dehan tan katak ho progresu sientifiku, precisa komunikasaun ho siénsia oi-oin, nebe hanaran “comunicação interdisciplinar”, tamba realidade ne’e ida deit, maibe dalan atu hare eh hakotu problema ne’e liu housi dalan oi-oin, ne’e duni, wainhira matenek sira iha siénsia oi-oin tur hamutuk atu hakotu problema ne’e, sira lori malu atu hatene sa ida mak iha sira oin, nune’e, lori sira atu rezolve problema ne’e ho vizaun ida integral (kfr. FT 204).
Tuir papa Francisco, iha mundu globalizadu, mass media, bele ajuda ita ema, iha mundu tomak bele hakbesik liu malu hodi haburas unidade ho familia tomak, atu bele ajuda malu hodi hari familia sira nebe iha solidariedade no fraternidade sai realidade ida. Iha mass media, ita bele koalia liu kona ba internet, nudar grasa Maromak nia, maibe precisa matan moris nafatin atu nia bele lori ema hasoru malu, haburas solidariedade ba malu no iha sorin seluk precisa buka lolos lia los tomak, hodi serbi ema barak nia diak, liu-liu sira be kiak ( kfr. FT 205). Maibe wainhira la iha diálogu ne’e hatudu katak, ema ida-idak no povu ida-idak hanoin liu nia an no nia rai nia diak no dala barak obriga sira nia hanoin no hakarak ba ema barak. Nune’e, la os halo diálogu, maibe halai liu ba halo negosiasaun, atu sira be iha kbiit kaer metin sira nia kbiit no la iha dalan atu buka ema barak nia diak. Sira be sai heroi iha loron aban bainrua nia mak ema sira be husik hanoin an sira ne’e hodi hanoin ema barak nia diak ( kfr. Ibid 202).Papa Francisco la hato’o deit nia hanoin no nia la hanorin deit ho liafuan, maibe nia rasik sai “protagonista” ba diálogu hodi loke an ba ulun sira no mos ema lubun oi-oin nebe hakarak dialoga ho nia. Ezemplu ida mak nia hasoru “Grande Imã Ahmad Al-Tayyeh, iha Abu Dhabi. Nia ba Iraque no vizita ita nia aman fiar nian uluk liu, Abraão nia rai, iha Ur, Caldeia, iha tinan 2021. Wainhira nia ba vizita nasaun ruma be iha rlijiaun oi- oin, nia kostuma hasoru no dialoga ho sira, sinal katak ita hotu mesak maun-alin, nebe iha rasa oi-oin, relijiaun oi-oin, ideolojia politika oi-oin no selu-seluk tan.
Ne’e duni, atu ramata papa nia hanorin kona ba diálogu, ami hakarak husik nia fuan murak nebe mai housi nia rasik: “ Ita mehi nudar familia umana ida deit, nudar ema lao dalan nebe iha isin hanesan, nudar oan rai ida ne’e nia nebe simu ita hotu, ida-idak ho nia rikusoin fiar eh nia konviksaun, ida-idak ho nia lian rasik, maibe hotu-hotu mesak maun-alin” (FT 8).
Atu ramata
Ho artigu naruk ne’e, ami hakarak dehan katak, papa Francisco nia hanourin sira ne’e hetan roman housi Vatikanu II no oin sa hare fali hanourin sira ne’e iha tempu ohin loron, nebe precisa hetan formulasaun foun kona ba doutrina, atu nune’e,. hare housi matan pastoral bele hatan ba dezafiu mundu ohin loron nebe Kreda ka ema fiar nain mos hola parte iha laran no hasoru dadaun.
Ho ne’e, Kreda sai relevante nafatin hodi tulun nia emar sira hodi hasoru dezafiu oi-oin no oin sa sira tau sira an no mos hatan ba dezafiu sira ne’e ho atitude, liafuan no asaun konkreta foun, tuir mundu globalizadu. Tamba wainhira Kreda taka an, hodi la rona Espiritu Santu, ne’e katak, taka an ba sa ida mak Espiritu nia hakarak liu housi fiar nain sira nia renovasaun nafatin, nune’e, Kreda sai relevante nafatin ba nia an rasik no mos fo nia kontribuisaun ba mundu nia diak hodi mehi mundu ida nebe iha unidade no fraternidade, nebe hotu-hotu mesak maun-alin no inan feton.
Comoro, 11. 08.2024
Pe. Agostinho Soares,SDB
Docente Teologia ISFIT Fatumeta
ISDB Comoro