Agosto Poto
Estudante IV ano da Faculdade de Filosofia-ISFIT
Introdução
Ema sala-laek sira hotu nia klamar nia naran nebé Maromak la hatán atu oho, hodi hateten katak “ema se de’it mak oho ema ida hanesan oho hun-emar tomak; no ema se de’it mak so’i ema ida, hanesan so’i hun-emar tomak”(Cfr. Um documento sobre a FH, pg 1 ). Afirmação ne’e hatuur iha princípio “universal” katak ema se de’it bele sai lideres boot eh kiik tenke,“respeito pela dignidade da pessoa humana”,“integridade pessoal”, honra e privacidade”. Ema ida nia liberadade la bele hakat liu ema seluk nia liberdade… hotu-hotu iha ninia dasin atu tetu no sukat.
Moris iha sociedade ida nebé buras ho mentalidade exclusivista dala barak tendencialmente lori ita ba hahalok “auto-referência”, katak ha’u mesak mak loos no perfeito liu eh ami nia grupo mak loos liu, ami nia coor mak loos liu, ami nia grupo mak forte liu, tan arogância ema nian, no pior consumo tan correntes sira hanesan: “Egoismo(individualismo), materialismo, subjetivsmo,consumerismo, grupismo”, nakonu ho emoção, visão badak, horizonte badak, plano badak, estrategia badak, harahun “fraternidade Timor-oan”, oho malu bebe’ik hanesan animal, tuda malu bebe’ik hanesan seda’uk independente.
Realmente ita hotu observa hoje, mundo digitalização mundança oi-oin nebé mosu mudança politica, económico, cultural, social, be ema sai centro ba buat hotu (atropocentrismo) “homem é a medida de todas as coisas”.Talvez, uza ema nia vida hanesan meios ida, atu atinge fim gosto nebé hakarak. “O fim justifica os meios”, katak Na’i-ulun sira, ukun-nain sira, la peocupa ho ema se se de’it atu Korban(mate), maibé importante sira atinge buat nebé sira hakarak atu ukun ba bebe’eik ba nafatin ho poder, posição (cargo) no osan.
Timor-oan, uza kakutak rasik hanoin no tetu ho neon hatudo horizonte nebé luan, visão nebé kle’an ba Timor loron aban nian, conhecimento nebé profundo ba, ema ne’e se? Quem é o homem?(antropologia filosófica ), Oinsá servi rai doben Timor? Oinsa hadomi Timor, ho nia “ema sira”? “Tradição, ou costume”, nia história oinsá atu defende eh tahan nia cultura ka buat nebé ita iha? Se la’os ita joven se tan?
SENTIDO FRATERNIDADE
Fraternidade mai husi lian Latim “fraternitas”, ‘somos omnes fratres’, katak “Ita hotu maun alin Timor-oan”, e ‘somos todos irmãos’. Fraternidade e amizade social ne’e paz mundial no conviência comum nebé funda husi Santo Padre Francisco no Imam AL-Azhar Al-Tayyeb iha dia 04 de fevereiro de 2019. ‘Fraternidade ne’e sai hanesan ahi-knulu nebé fó naroman ba ita nia politica iha maturidade wanhira ita halo dicernimento bebei’ik hodi bele hametin no haburas fraternidade Timor-oan’.
Sente interante professor Antonio M. Baggio dehan, wanhira mosu devate naruk iha política “repúblicano” sira leet, mosu duni hanoin katak“Il conceito di fraternitá ha delle potente Cristiane che impediscono di essere un segno di riconoscimento generale”- katak conceito fraternidade ne’e lori força boot liu husi doutrina cristã nian tan ne’e mak la iha dalan atu hetan reconhecimento husi ema seluk nebé la’os “sarani”. Fraternidade ne’e sai hanesan valor boot ida, nia folin hanesan solidariedade ho participação nu’udar católica. Nune’e ‘moris ne’e kmanek no kmook, furak no murak tebes wanhira ita Timor-oan: respeito malu, lolo liman ba malu, rona malu, haré malu hanesan maun alin.
Define momos ita nia estado nia Visão, nune’e:“Construção de um País Justo, (Princípio da Justiça) e próspero (Princípio do Bem-Estar) e desenvolvimento de uma sociedade solidária (Princípio da Soliedadriedade) e Fraterna (Princípio da Fraternidade)” (Cfr. Preâmbolu CRDTL). Ita nia presidente da República Dr. José Ramos Horta, discurso fofoun ‘promulga’ kona-ba Fraternidade humana ida ne’e sai hanesan chave hermeútica atu lidera Timor-oan, lori Timor-oan ba mundo no mos lori mundo mai Timor-leste, tan hatuur iha princípio “fraternidade, solidariedade no participação”.
CRISE FRATERNIDADE TIMOR-OAN
1974 saudoso Nicolau lobato nia discurso afirma:“De fronteira Lautem, de Óe-cusse a Jaco passando pelo ataúro um só território, uno indivisivel, uma só nação, uma só pátria,um só povo com um só sentir, um só pensar, em um só desejo;INDEPENDÊNCIA,(Cfr. Sabemos, e podemos, e devemos vencer, pg, 92). Ne’e princípio filosofia fundamental ita Timor-oan nu’u maun alin, tan hatuur iha “objetivo ida de’it, hanoin ida de’it, hakarak ida de’it, sentimento ida de’it ba ukun rasik-an no liberdade ne’e único justo”. Nune’e, Timor ne’e sosa ho ruin no ran, nune’e concretiza iha 20 de maio de 2002, Tan sá Timor-ona sei oho malu bebe’ik? Tan sá Timor-oan sei baku malu bebe’ik? Tan sá Timor-oan sei tuda malu bebeik? Tan sá Timor-oan sei moris la hakmatek ba bebe’ik? Buat sira ne’e ninia “essência”, iha nebé? Oinsa?tamba sá?
DIÁLOGO NO AMIZADE SOCIAL HANESAN TIMOR-OAN
Cultura diálogo ne’e nu’udar dalan colaboração comum nu’udar conduta, no conhecimento mútua nu’udar métodu no critério nodi buka solução ba problema social iha ita nia situação rai-laran no mundo. Atu haloos fali fraternidade Timor-oan mak diálogo. Diálogo ha’e dalan único liu ba paz. Diálogo ne’e construtivo ba paz no valores liberdade iha democrasia. Diálogo ne’e nakloke nakonu ho respeito no haraik-an. Tan diálogo halo ema ida-idak bele hakbesik-an, expressa-an, reconhece-an, rona ema seluk, hare-an, conhece-an, esforço-an, hatene-an rasik, hodi bele buka contacto no capacidade de respeito ponto de vista ema seluk nian nune’e cria relação di’ak hametin fraternidade Timor-oan, wanhira iha relação di’ak ho maluk sira, cria ona relação ho Maromak. ( Cfr. Fraternidade humana, pg. 189 ). Ho nune’e “a vida é a arte de encontro”.
VALORES FRATERNIDEDE TIMOR-OAN
Convida intelectuais Timor-oan tomak be namkari iha fatin fatin, tanto lider sira hotu, entre feto no mane atu redescobrir VALORES DA PAZ, DOMIN, JUSTIÇA KMO’OK, BONDADE, BELEZA FRATERNIDADE TIMOR-OAN, NO MORIS HAMUTUK NIAN, ne’e princípios sumpremos trancendenciais Divina tenke promove iha ita nia rai doben Timor. Paz de espírito a liberdade no respeito pelos direitos humanos. “A paz é o direito mais fundamental e o bem mais precioso para cada ser hamano”(Cfr. Xanana gusmão, e os primeiros 10 anos da construção do estado Timorense, pg, 450). Paz ne’e murak mean iha ema ida-idak nia an. Paz ne’e tenke hakmatek iha presente no esperança ba future. Valor fraternidade humana nian liu husi medida tomak atu hadia bem-estar povo Timor-leste nian.
A FRATERNIDADE TIMOR-OAN nia objectivo mak: “coragem boot ba ita hotu-hotu, hatudu fuan ba malu no fó sasin kona-ba “PAZ eh DAME” nebé mai Maromak, brani transforma funu ódio, oho malu, ba paz, inimigo entre grupos nu’u amigos Timor-oan” tamba ita hotu “povo ida, rai ida, pátria ida mak Timor”, nune’e: Artigo ne’e convite domin nian eh amor fraterno ba Timor-oan atu: respeita dignidade humana, respeita ema seluk nia vida, hare malu hanesan maun alin (Timor-oan) nu’u ilas Maromak nian (imago Dei) sai morin iha rai Timor ho valores da bondade domin no paz”.
CONCLUSÃO
Atu conclui, empresta lider nacional Xanana Gusmão apela ba joven sira nebé nakonu ho reflexão no motivação profundo, nune’e “la bele haluha katak ita nia Aman karik, ita nia tiu karik, ita nia avó sira karik, terus teb-tebes MATE inimigo oho, mate hamlaha, terus hamlaha, terus kastigo, hakarak atu UKUN-AN atu entrage ba ita joven sira”. Joven sira ida-idak, grupos sira hotu ita tenke brani contribui ba paz, hakribi violência no hakmatek iha socidade hela ba no liu liu território Timor.
Paz la’os de’it katak conflito la iha – paz loloos mak situação armonia ida nebé comunidade eh sociedade ida hakiak iha ninia relações lor-loron nian (Cfr. Xanana Gusmão, pro Ecclesia et pátria,p. 22 ). . La bele fo cro’at ba jovens sira maibe fo esperança ba sira iha loron aban!!! Se mak fo???
REFEÊNCIAS
Carta encíclica Fratteli Tutti, do Santo Padre Francisco sobre a fraternidade e amizade social. 3 de outobro de 2020.
Um documento sobre a fraternidade humana, em prol da paz mundial e da convivência comum, vatican press 2019.
GUSMÃO Xanana, Timor-leste um povo uma pátria, ed,1 12 de novembro de 1994.
GUSMÃO Xanana, e os primeiros anos construção de estado timorense, ed. maio 2012.
GUSMÃO Martinho, sabemos, e podemos, e devemos vencer, centro chega dili, 2018.
Gusmão Xanana, Oratio Sapientia, pro Eccsia et patria, Salão Catebral, Dili,Timor-leste, 2022.