Husi: Agosto Poto (Estudante III ano de Filosofia)
Introdução
No princípio ha’u nia saudações académicas ba maluk lê na’in sira hotu, nebé namkari iha fatin-fatin. Iha artigo ida ne’e, ho tema maka“Racionalidade da fé cristã”, nebé sei lori ita ba hare fé ho razão eh fiar ho kakutak (fides et ratio), hanesan liras rua nebé lori espirito humano atu semo ho contemplação acerca da verdade absoluta ka ser supremo (lia-loos). Tan buat rua ne’e, nu’u dom be Maromak tau iha ema ida-idak nia fuan no kakutak atu buka lia-loos, hakiak lia-oos, servi lia-loos no fo hatene lia-loos ne’e ba ema seluk. Buat rua ne’e cujo dimensão rua, primeiro, fiar exige responsabilidade, sensibilidade, consciência, contemplação no inclinação de maneira teológica; Segundo, razão exige prudência, explicação profunda filosófica, razão ciêntifica e fundamental. Em suma, buat rua ne’e la’o hamutuk hodi halo ema hatene essência do homem (alma), atu haklean no compreende fiar sarani cristão lolos nian hodi sori an husi seitas sira nia influência.
Ohin-loron, ita haré katak maioria husi cristão abandona fiar católica (monoteismo) hodi monu ba seitas religiosas, hanesan fiar iha maromak falso sira (idolatria e politeismo). Ba ha’u, SEITAS sira ne’e hanesan na’an resto iha princesa nia nehan kuak (Cfr. Artigo valores cristãos). Maibé, na realidade Seitas lubuk ida iha Timor sai ona hanesan religião foun. Tamba povo Timorleste lor-loron hasoru grupo kiik balun bidu tun bidu sa’e iha kintu kantu atu hanorin kona-ba Jesus Cristo, lori Bíblia ho osan no buat seluk tan, maibé la hanesan ho buat nebé Igreja católica hanorin nune’e sira bolu religião foun.
Sente interressante, tan missão ISFIT nian iha número três (3) fo ordem eh fo ênfase nune’e “aplicar o estudo de filosofia e de Teologia com a finalidade de inovar o pensamento críticoreflexivo e incentivar a fé na sociedade”.Nune’e, objetivo husi artigo ne’e mak atu tulun sociedade sira sai metin iha fiar cristão nebé loloos ho nia doutrina nebé la sala, alias infalibilidade da religião. Tamba, São Justino dehan“tudo quanto de verdadeiro foi dito, por quem quer que tenha sido dito, pertence-nos, aos cristãos”(História da filosofia medieval). Portanto, filosofia ne’e prova verdade da razão no Teologia prova verdade Dívina, nune’e quanto mais ema matenek ne’e boot, fiar mos forte liu atu haburas fé iha sociedade hodi hadook an ka elimina tiha seitas sira nebé iha ita leet.
1. Verdade Racional
Racionalidade ne’e mai husi lian latina “rationalis” ho português mak racionalidade be ho sentido dehan “é a qualidade de ser sensato, com base em fatos ou razão”, ou seja, “a racionalidade é a caraterística daquilo que é racional, que está de acordo com a razão”. Katak princípio racionalidade ne’e tulun ita ema atu halo buat ruma baseia ba razão eh decisão nebé racional em relação ho fé ka fiar nebé lori ema inclina an ba iha ser supremo ida be as liu. Ser ida ne’e hare husi prova cosmologica nian, filosófo boot Aristóteles hanaran motor imovél. Husi ne’e mak ikus mai São Tomás Aquinas hakarak prova ho cinco vias ou termo seluk dehan dalan aposteriori, katak observa, justifica depois prova. Maibé, desde uluk kedas prova apriori ne’e Santo Anselmo de Cantuaria afirma ona, katak “id quod maíus cogitari nequit”, katak “ha’u bele hanoin buat hotu-hotu maibé to’o ida nebé a’as liu ona ha’u la hanoin tan”. Afirmação ne’e apresenta limitação intelectual ita ema nian atu descobre ser supremo ida leten ne’e. Nune’e, Maromak ne’e realmente existe maibé ita buka descobre ho kakutak karik sei labele, tan nia as liu buat hotu nebé ita hanoin. Husi ne’e mak razão hanesan elemento nebé ajuda fiar hodi sai hanesan fator determinante atu justifica existência de Deus ida ne’e.
Iha filosofia, ser ne’e Aristóteles hanaran Motor imovél, tamba prova liu husi buat sira nebé movél ne’e, mesmo que ninia essência ita la hatene tamba nia ne’e imaterial, basá buat nebé material de’it ita prova la hotu ona quanto mais eh sa tan imaterial ne’e. Iha sorin seluk ita bele prova existência de Deus ne’e liu husi analogia racional hodi dehan Maromak ne’e perfeito, generoso, domin nain, maske na realidade ita la hasoru. Por isso, Catecismo da Igreja Católica menciona nune’e “pela razão natural, o homem pode conhecer Deus com certeza, a partir das suas obras” ( CIC, p. 32 ). Em relação ho ida ne’e Kant reforça nune’e “devemos pensar Deus é necessidade conatural da razão humana”. Nune’e, Kant fó razão neen (6) atu hanoin (pensar) konaba Deus:
- Fo fundamento moral nebe forte e clarifica buat nebé dehan o sumo bem.
- Sistematiza racionalmente ordem da natureza,
- Valoriza o senso comum; nebe lós simu, nebe la los corrige,
- Satisfaz e garante absoluto da salvação humana,
- Valoriza lei hanesan imperativo absoluto,
- Salva guarda as tradições husi valores religiosos.
Nune’e, nia prefere ema iha Sapere aude atu bele iha pensar sobre Deus, significa ita tenke iha conhecimento ba ita nia dever sira, considera sira hanesan mandamento divino. Baseia ba ida ne’e mak Kant afirma liu tan dehan, razão natural sai postulado ba ita nia razão prático atu guia, atu orienta ita nia vontade”.
2. Fiar Ne’e Buka Atu Compreende (Credo Ut Inteligam)
Fé ne’e mai husi lian latina “fides” katak confiança.Hori uluk kedas, Apologista sira afirma ona katak fiar ne’e buka atu compreende ba buat nebé ha’u nia intelecto la to’o atu hanoin. Nune’e, ba sira, ida ne’e mak método dialéctico no racional atu construi teologia hodi toca ba revelação de Deus hodi hatuur fé ba revelação ne’e nu’udar resposta ita ema nian be hetan ajuda husi razão. Nune’e, ikus mai fiar ne’e buras ba bebe’ik liu husi racionalidade ema nian nebé compreende fiar ne’e hodi halo di’ak liu tan.
Iha sorin seluk, Santo Anselmo, koalia iha “monologion” hodi acrescenta afirmação “meditandi de ratione fidei” (Cfr. História da filosofia medieval ). Tamba ne’e nia hanesan seria de meditações sobre a existência e natureza de Deus. Sublinha atu ema medita kona-ba racionalidade da fé, no pergunta fundamental coloca nune’e: “Por que razão Deus se fez o homem”? Ema ne’e se? Mai husi nebé ? Atu ba nebé?Oinsa ho sentido presença aat, terus no mate?Saida mak acontece depois de moris ne’e? Ba ha’u, ida ne’e “é a primeira grande reflexão sobre o Verbo incarnado e torna-se fonte de todas as outras expressões filosóficas e teológicas medievais acerca dessa verdade da fé”. Katak ita ema nia racionalidade ne’e funciona iha ita ema nia moris hanesan qualidade interior nebé lori ita ba tau confiança iha Verbo incarnado Jesus Cristo.
Portanto, ita ema cristã nia fiar hatuur iha Jesus Cristo nebé encarna-An iha Maria hodi lori salvação ba mundo tomak. Husi ne’e, fiar hanesan ponto de partida no sai hanesan critéria atu la’o ba verdade, ao mesmo tempo fiar ho conhecimento humano ne’e necessário tebes atu bele conjuga malu iha moris ida nian hodi haboot fiar. Bele dehan “Os cristãos devem partir da fé para a inteligência e não chegar a fé atravéz da fé da inteligência”. Ho nune’e la’os compreende atu fiar maibé fiar atu compreende. Ba ita cristão sira fiar ne’e centro iha Jesus Cristo, Sua Santidade Papa Francisco kaer metin livro santo husi NT, Rom. 10: 9, be dehan “A fé cristã está centrada em Cristo; é confissão de que Jesus é o senhor e que Deus ressucitou de entre os mortos”.
Iha parte seluk, Deus em si, iha filosofia Aristóteles hanaran “pensamento do pensamento”, katak Maromak conhece nia hanoin, conhece Nia-An rasik no conhece buat hot-hotu, tamba buat hot-hotu mai husi Nia. Liga ba ida ne’e mak livro sabedoria dehan“Se mak bele hatene Na’i nia hakarak, ka imagina buat nebé nia buka? Ema mortal sira hanoin rua rua, iha reflexão sira la dun klaro; tamba isin be dodok, todan ba klamar, tende rai ne’e nian hanehan neon nebé hakonu ho problerma sira. Susar no compreende sasan sira iha rai no ita la to’o descobre buat nebé besik ita; Se mak bele descobre buat nebé iha lalehan? Se mak sei hatene ita hakarak, wanhira ita la fo sabedoria, la haruka ita espiritu husi lalehan? Nune’e haloos tiha dalan sira iha rai, ema sira apreende buat be haksolok ita no hetan salvação ho sabedoria” ( Cfr. Testamento tuan, Sabedoria 9: 13-18 ).
Nune’e, ontologicamente Deus conhece a si mesmo, conhece também cada ente na sua intimidade e conhece as coisas que não são entes também, tamba buat nebé sedauk existe ka não ser maibé posibilidade atu mai. Razão Maromak ne’e la iha passado, presente, futuro, só ba ita de’it mak iha limite ba buat sira ne’e, iha ne’e coresponde ba Bíblia, Maromak puramente atualizado. Buat nebé puramente possibilidade mos Maromak conhece hotu. Husi ne’e mak fiar cristã fundamenta ba iha neba. Tamba Maromak ha’e moris, significa atividade cognitiva de Deus é o mesmo ser de Deus katak pensamento idêntico ho Maromak. Tamba Maromak ha’e moris, nune’e, moris ita ema nian ne’e mos hatuur iha sumo grau. Moris ida nebé iha Maromak ne’e la henesan ho vida ida nebé ita iha. Nune’e, Deus é vida. Deus é vida significa Deus é perfeito. Bele dehan em Deus tudo é vida, implicação husi moris ne’e bolu dehan vida beata, é o bom perfeito da natureza intelectual, nia consiste coresponde buat hot-hotu. Deus é vida idêntico, razão tamba vida de Deus nia atividade principal mak cognitiva. Vida refere ba sujeito ida nebé book nia an rasik, tamba nia iha kbi’it ida nebé fo movimento ba ninia povo. Maromak ne’e perfeito, infinito, e eternidade. Eternidade razão criatura la eterno tamba hahu ho tempo inclui universo (mundo), tamba Deus é eterno porque imutável. Deus é eterno por si, ne’e implica acto puro, perfeito, simples no eterno por si.
Husi ne’e, ita nebé Maromak nia imagem no semelhança keta confundi ka dúvida bebe’ik atu fiar iha Maromak ida ne’e. Iha ne’e necessita ita atu tau valor ba vida ne’e hodi hadomi vida ne’e hanesan dom ida nebé Maromak ne’e mak haraik mai ita. Tamba ne’e keta hamihis vida ne’e ho sasan sira nebé seitas sira fo atu na’ok ka corruptu o nia fiar. Keta mos nar-naran fan o nia fiar ba qualquer religião ida nebé bosok o ho sasan mundo nian, hanesan, fos, mie sedap, osan, etc. hodi haluha tiha o nia baptismo nebé uluk kikoan o nia inan-aman lori o ba simu.
Los duni ita cristão sira mos dalaruma sei dúvida ba Maromak ida ne’e, maibé Padre da Igreja, Tertuliano resolve no fo solução hodi dehan “creio porque absurdo”, katak ha’u fiar tamba buat ne’e ha’u la bele prova ka la bele hatene lolós, tamba ne’e mak ha’u fiar. Husi ne’e mak fé precisa razão atu transcende ba Maromak ne’e nu’udar verdade absoluta. Ikus mai, fiar ne’e ha’e resposta be lori ita ema ba verdade absoluta ne’e nu’u we-matan ba moris rohan laek ita ema nian.
Interesante teb-tebes, tan São Justino dehan “A filosofia é a ciência do ser e o conhecimento da verdade; a felicidade é o prémio desta ciência e desta sabedoria”. Husi ne’e sabedoria atu valoriza, atu cuida, atu dignifica, ema nia essência ha’e alma, tamba razão fundamental natureza do homem mak alma. Aristóteles menciona três almas hanesan: alma intelectiva (ema), alma sensitiva (animal), alma vegetativa (ai-horis). Ema nia moris ne’e mosu no buras atu apreende desenvolve eh cresce virtude intelectual ha’e alma racional be iha potência boot atu lori ema ne’e ba hamutuk iha Maromak iha Nia reino.
3. Entendo Para Crer (Inteligo Ut Credam)
Fiar ho razão ne’e ocupa ba ema nia-an atu investiga kona-ba verdade. Aristóteles dehan,“Todos os homens desejam de saber”.Ita questiona nune’e;conhecimento base saida? Fiar cristão ne’e raciocínio iha filosofia, tan filosofia ne’e amor pela sabedoria, ou seja, amante da verdade eh verdadeira sabedoria. Patrística sira dehan“filosofia anseia por aquela sabedoria que consiste na rectidão da alma e da palavra e na pureza da vida; está aberta a sabedoria; e tudo faz para alcançar. No nosso meio, designam-se por filósofos os amam a sabedoria que é criadora e mestre de tudo, isto é o conhecimento de filho de Deus”, (Cfr. História de filosofia medieval ). Ho ne’e, ita hatene katak, Atenas idêntico hanesan simbolo da ciência e cultura clássica, Jerusalem idêntico hanesan simbolo da fé. Iha ne’e passagem São Paulo nian relata momós oinsá mak razão hakruuk hodi servi fé. Basá São Paulo wainhira haklaken ba Atenas nia dehan “ha’u mai hato’o ba imi buat nebé desde uluk kedas imi buka ho imi nia razão, nia mak Jesus Nazare nebé moris, terus, mate no moris hias tamba ita hotu”.
Maibé, Neste Momento, ita hare sarani Cristãos hasoru problema fiar nebé mai husi “seitas” eh maromak falso sira. La discrimina ka la elimina qualquer religião ida, tamba iha artigo 12º da CRDTL koalia kona-ba ida ne’e. Nune’e, religião iha direito atu hanorin, Maibé diferente, tan ita hare “seitas” sira iha especialidade ida atu hanorin“exclusivismo” hodi halo sarani cristão atrapalha de’it. Sira hanesan“na’an resto iha profeta nia nehan kuak, eh hanesan na’an resto iha princesa nia nehan kuak” la hamaten maibé halo moras ka perturba de’it fiar cristã. Katak“seitas” ne’e la hamate religião cristão maibé atu hamosu de’it “instabilidade” no atrapalha atu sobu “status quo” fé cristã nian. Ho ida ne’e sai “exclussivismo”. Wainhira baruk ona kole ona tan Igreja cristã la naksobu, basá Igreja crista, Cristo rasik mak hari ita hetan sentido iha afirmação nebé dehan “iha fatuk ne’e nia leten Ha’u sei harí Ha’u nia Creda, inferno sei la iha kbiit atu harahun ka sobu ó). Nune’e, ho liafuan badak dehan nune’e “hahan resto iha nehan kuak ita bele sukit sai tiha, maibé tan ita gosta han bebe’ik então na’an resto iha bebe’ik hehan kuak laran.
Perturbação sira ne’e hotu normal iha fiar cristã, basá iha história da Igreja nian mosu “seitas” hanesan: Gnostissimo, Arianismo, pelagainismo, Galicanismo, no barak tan. Ita hanoin sira mate ona ka la iha ona. Maibé, iha época no periodo barak to’o ohin-loron sira hafoun hikas sira nia jeito ne’e ho ema sira nebé la hanesan. Ita cristão sira bele hatene ona katak, desde uluk kedas na’an resto ne’e ita sukit sai tiha ona, maibé tama fali de’it ba nehan kuak laran wainhira ita fo uituan liberdade ba sira. Hanesan ohin-loron, mosu modernismo no post-modernismo, ateismo comtemparânea, terrorismo, milenarismo, nst. Sira ne’e mak hanaran seitas ohin-loron nian be kan ba osan, poder, sasan materialismo, etc. Nune’e, “seitas” sira nia adeptos no militantes ho simpatizantes sira la “pusing” ho moris rohan laek nian importante mak sira bidu tun bidu sa’e buka servisu, ba sira, wanhira mosu ona “instabilidade”, iha Igreja no Nação então sira sente “berhasil” ona. Ne’e mak seitas foun duni iha fé cristã nia leet. Ita compara sahak oan ida ( seitas ) contra ai-hun boot ida ( religião católica ).
Razão cientifica konaba maromak falso sira ne’e, iha livro Sabedoria dehan nanis ona katak ema sira ne’e “hanoin atu halo ídolu sira, hamosu prostituição ne’e descobre tiha nia estraga moris. Basá sira uluk la iha, no sei la iha ba nafatin”. Iha sorin seluk idolatria nia consequência nune’e “la to’o karik conhece la los Maromak, hodi debate iha sira rasik nia bei’ik, ema sira hahu halo funu violentu, no dame desgraça boot sira. Basá ho sira nia ritu infantisida sira, sira nia mistério haksumik sira, ka sira nia bankete fuik sira ho ritu arbiru sira, sira la hanoin ona santo moris ka kaben, maibé oho malu ho traisaun, ka hafoer malu de’it ho adulteriu. Iha fatin hotu kahur malu raan ho crime, na’ok ho fraude, korrupsaun, deslealdade, revolta ho lia bosok, valor sira nia confusaun, haluha gratidão, foer iha klamar sira, prevensaun seksual, casamento sabraut, adultériu, imortalidade. Basá kulto ba ídolu sira naran –laek sira mak aat hotu nia origem, causa no fin, (Cfr. Testamento tuan, sabedoria, 14. 22-27 ).
Nune’e, ita nu’udar fiar nain nebé tau confiança tomak iha Cristo keta hakfodak ho seitas sira ne’e ninia doutrina, basá mesak bosok nebé desvia ita husi fiar lolós nian. Iha ne’e necessita ita cristão sira hakroat ita nia racionalidade hodi metin iha fiar nebé ita iha ona atu luta hasoru seitas sira iha tempo ohin-loron. Husi ne’e mak ita sai ema nebé metin iha fiar lolós nian nune’e ser católico, e católico para sempre. Núcleo ida batismo ho wé espírito Santo, produz efeito permanente constitui character indélevel. Tamba ne’e ita hirak nebé simu ona sacramento batismo maske ita hakarak la’o do’ok to’o nebé maybe semel catholicus semper catholicus, ( katak o Católica ona, Católica ba nafatin mesmo muda religião ). ( Cfr. Motu próprio Papa Bento XVI omnium in mentem ).
Conclusão
Wanhira ita hasoru realidade nebé ita nia kakutak la bele compreede no ita nia razão la bele explica, iha nebá ita nia fuan koalia no bolu ita, atu hadomi silêncio hakneak no harohan ba Maromak, hodi husu Maromak nia tulun. Basá fiar ne’e centraliza iha fuan tuir filósofo Blaise Pascal dehan “o coração tem razão que a própria razão desconhece”, katak fuan ne’e iha rasik razão be contacto malu ho Maromak, nebé dalaruma razão rasik mos la bele compreende buat ne’e. Nune’e, racionalidade ita cristã nian maka “fiar atu compreende la’os compreende tiha mak fiar fali”.
Reflete kona-ba buat hirak ne’e no hanoin didi’ak iha ha’u fuan katak moris rohan laek la’o ho sabedoria, (Cfr. Salomão 7; 17 ). Nune’e, Gandhi dehan “belajarlah seolah-olah anda akan hidup selamanya. Hidup seolah-olah anda akan mati besok”. Ema nia matenek nia sei moris ba nafatin tinan ba tinan. Nune’e, buka metin iha fé cristã no keta hakfodak ho seitas sira nia propaganda.
Referências
GIOVANNI REALE, História da filosofia patrística e escolástica, ed. 2005.
SÃO JOÃO PAULO II, Encílica fides et ratio, 1998.
BÍBLIA TESTAMENTO TUAN
DOMINGOS ALVES, “Sebenta história da filosofia medieval”, ISFIT, 2022.
MATEUS AFONSO, “Ontologia”, aula iha ISFIT, 2021.
MATEUS AFONSO, “Atropologia filosofia”, aula iha ISFIT, 2021
FREI. DR. JOEL CASAMIRO, “Filosofia da Religião e Fenomonologia”, sebenta, academia ISFIT, Fatumeta Dili, 2022.
CONSTITUIÇÃO DA RDTL
DEONISIO GUTTERES, homília, novena, são Pedro no São Paulo, fatumeta, 2022.