(Nu’u Recordação ida ba Dies Natalis/ IX Aniversário ISFIT nian, 10/05/2022)
Husi: David Martins (Estudante ISFIT, Io Ano de Teologia)
Introdução
Objetivo husi escrito ne’e maka, hare konaba oinsá Igreja promove educação iha processo descolonialização, democratização no desenvolvimento. Koko atu hatuur cronologia ruma, hodi hare mos oinsá mak Igreja promove língua portuguesa ho tetum nebé ohin loron ita consagra iha CRDTL art. 13º hanesan ita nia línguas oficiais e línguas nacionais. Seluk husi ne’e, maka koko atu hatene oinsá mak existe ISFIT, hodi ba conhece se mak Dom Jaime Garcia Goulart, no fim lori ita ba compreende saida mak “Vos Estis Lux Mundi”.
Hakerek ho método ABNT nian, nebé la existe idem, ibidem ka Cfr. Elabora ho pesquiza bibliográfica nian, iha nebé fontes sira foti husi livros, artigos, revistas, etc. Em suma, estrutura husi escrito ne’e sei fahe ba parte 5, mak hanesan: 1. Antecedência Histórica; 2. Contexto histórico konaba existência educação iha Timor, be sei fahe tan ba parte rua: 2.1. Educação iha tempo colonialização portuguesa no 2.2. Educação iha tempo Invasão Indonesia; 3. Processo Seminário nian hodi ikus mai hamosu ISFIT; 4. Biografia Dom Jaime Garcia Goulart nian; 5. Vos Estis Lux Mundi.
- Antecedência Histórica
Wainhira ita buka hatene ita rasik nia história ka Timor-Leste nia história, ita contribui ona ba construção rai ida ne’e nian, basá “no contexto da construção nacional da RDTL, é necessário que os Timorenses possam conhecer e apropriar-se da sua história, porque é a partir do passado e da estima que se tem pelos seus antepassados que se pode construir um presente e um futuro” (DURAND, 2009, p. 13). Nune’e, ita hatene katak história Timor nian lao iha época tolu, maka pre-história, história no pós-história. Cada época iha rasik sira nia acontecimentos. Maibé, iha ona época história nian mai to’o ohin loron mosu ona processo tolu, maka: Descolonialização, Democratização no Desenvolvimento.
Iha processo tolu ne’e mos mosu ona acontecimentos lubuk ida, bele midar bele moruk, bele mai husi rai ne’e rasik nia oan sira ou bele mos mai husi ema nação seluk nian. Ho ida ne’e ema Latino sira dehan “Non Escolae Sed Vitae Discimus”, katak nu’u Timor oan, ohin loron ami matenek ona laos tamba ami escola maibé tamba experiência moruk no midar nebé ami nia bisavo, ami nia avo no ami sira ne’e hasoru ka liu ona. Aliás, Timor rasik nia história mos sai ona hanesan mestra matenek ida nebé hanorin ona ami, tamba “a história de Timor-Leste revela-se rica e complexa” (DURAND). Tamba ne’e, wainhira ita koalia konaba Timor-Leste nia história, furak, maibé naruk no complicada be precisa estuda klean atu bele hatene didi’ak. Tan ne’e, limita atu foca de’it ba assunto existência educação iha Timor em relação ho lian português, tetun no ISFIT.
Koalia konaba assunto educação, ne’e mos assunto ida nebé luan no fator determinante ida ba nação ida ne’e ninia existência. Hanesan uluk colonizador ka invasor sira lakohi ita atu ukun-rasik-an, causa ida mos maka dehan ita menus recursos humanos atu lidera povo no nação ida ne’e. Nune’e, sira dehan de’it mehi ba ukun-rasik-an ne’e “irrealismo atroz” ou “missão impossível”. Ho liafuan badak karik, iha sira nia kakutak laran ne’e katak Timor oan sira mesak incapacidade ka beikten de’it. Maibé liu husi luta povo tomak ne’e nian inverte tiha conceito ne’e ba realismo ou possível, hodi concretiza tiha independência be define iha art. 1º no. 1, dehan “A Republica Democratica de Timor-Leste é um Estado de direito democratico, soberano, independente e unitário, baseado na vontade popular e no respeito pela dignidade da pessoa humana”. Husi ne’e mak hatuur kedas ba iha esperança ida be dehan “tendo em vista a construção de um país justo e próspero e o desenvolvimento de uma sociedade solidária e fraterna” (CRDTL, Preâmbulo). Tamba ne’e, educação sai fundamento ka chave atu realiza didi’ak definição ne’e ho esperança nebé hatuur ona. Nune’e, wainhira ita toca konaba existência educação iha Timor, ne’e assunto interessante ida nebé precisa ita nia atenção no preocupação.
- Contexto histórico konaba existência educação iha Timor
Koalia konaba existência educação iha Timor, uluk liu ita precisa hare husi processo comercialização nebé hetan abut iha história Padroado nian ho tratado Tordesilhas. Tan husi nebá mak halo mercadores sira sama ain-iha Timor, liu-liu iha tinan 1511 to’o 1515 ho presença Afonso de Albequerque ho tan António de Abreu ho sira nia membro sira (BELO, Vol. I, 2012, p. 21). Nune’e, Nilce da Silva dehan, tuir pesquiza nebé realiza husi Serrano no Waldman iha tinan 1997, relata katak, desde kedas tempo antiguidade, Timor-Leste mantém laços comerciais ho ema estrangeiro lubuk ida hanesan: indianas, árabes, malaias, etc. Iha séc. XVI ho época Mercantilismo no Grandes navegações nian maka Portugal ho Holanda iha interesse boot ba Timor hodi hadau malu bebeik, nune’e ikus mai iha séc. XIX Timor considerado tiha hanesan colônia Portugal nian (SILVA, 2005, p. 147).
Wainhira liu tiha processo comercialização maka acontece mos processo missionação hodi iha séc. XVI frades franciscanos sira balun hahu halao ona missão wainhira ro hahu tama ba Malaca, Solor no Timor, ikus mai iha tinan 1554 dominicanos balun hahu halao missão ho porcento nebé aumenta iha Timor, maske submete hela ba Malaca ho Solor nia ukun (BELO, Vol. I, 2012, p. 25). Liu tiha ida ne’e maka mosu mai processo de colonialização portuguesa.
2.1. Educação iha tempo colonialização portuguesa
Liu husi processo colonialização ida ne’e mak Timor sai tiha hanesan colônia Portugal nian, bele dehan mos província ultramarina. Nune’e, iha tinan 1662, ema Portugal balun começa muda husi Cupão ho Mena mai ona iha Lifau hanesan capital, hodi iha tinan 1769 muda fali mai Díli iha governador António Teles Meneses nia ukun (BELO, p. 150 e 231). Maibé, husi nebá mai, poder temporal ho poder espiritual lao hamutuk de’it iha missionário sira nia liman baseia mos ba ukun imperador Romano nian. Nune’e, to’o iha tinan 1702 maka poder rua ne’e foin fahe malu. Tamba ne’e, wainhira Timor sai ona hanesan colônia ka província Portugal nian mak is educação nian foin mosu iha Timor, liu husi rei Dom Filipe II nia recomendação ba vigário geral São Domingos nian iha tinan 1603, atu hari seminário iha Solor no Timor. Ho nune’e iha tinan 1738 hari duni Seminário ida iha Lifau, Oe-cusse, iha Bispo frei António de Castro nia ukun hodi fo educação ba Solor ho Timor nia oan sira nebé hakarak sai Nai-Lulik. Nune’e, iha fali tinan 1747, ho iniciativa dominicanos sira nian loke fali Seminário ida iha Manatuto, hodi fo mos biban ba seminarista sira atu bele ba estuda iha Macau no Goa. Maske hanesan ne’e, maibé iha 1790 seminário rua ne’e monu tiha ba iha esquecimento nia laran (BELO, p. 301-307).
Tan ne’e, tuir Bispo Belo, katak uluk liu recursos humanos ne’e hetan formação husi Seminário de Cernache no Seminário de São José do Bom Jardim, Macau, be hetan ajuda husi professores no catequistas sira husi Escola de Lahore, maibé ema sira nebé ba escola iha nebá ne’e destinado ba de’it atividade missionária nian. Iha nebá mos mak hari Escola de Artes e Ofícios hodi ikus mai transfere fali mai Díli, nebé reliogosos salesianos sira mak toma conta. Husi ne’e ita hare kedas saida maka Freitas dehan “a educação do povo de Timor-Leste, desde os inícios do descobrimento da ilha, foi feita sob os auspícios dos missionários” (FREITAS, 2015, p. 500).
Liu tiha sira ne’e hotu, iha tinan 1884 até 1897, ho presença Bispo de Medeiros nian maka, hahu reorganiza fali missão, ao memso tempo loke mos escola sira hodi husu irmãs religiosas sira mai atu ajuda. Nune’e, iha 1879 hahu hari colégio masculino ida iha Lahane destinado ba liurai sira nia oan, no colégio feminino sira entrega ba irmãs canossianas sira mak toma conta. Iha 1883 Padre João Perreira Gomes loke escola de Artes e Ofícios iha Lahane no tuir mai iha tinan 1886, loke fali “uma escola de instrução primária”, iha Dare, atu alunos sira simu lição konaba agricultura prática nian (BELO, p. 373-375).
Nune’e, iha Dom António Medeiros nia ukun, hahu ona dedica an especial ba educação moral no intelectual ba juventude Timor nian, hodi iha tinan 1879, Timor iha ona colégio rua: colégio masculino iha Lahane no feminino iha Díli nebé entrega ba canossiana sira. Além de colégio rua ne’e iha mos escola de instrução primária sira, hanesan: Escola de Manatuto ho 52 alunos, Lacluta ho 16 alunos, Oe-Cusse ho 30 alunos, Batugade ho 16 alunos, no escola seluk existe mos iha Laclo, Maubara, Barique, Luca, Viqueque, Bazartete, no Liquiça. Tamba ne’e, iha 1891, Timor iha ona escola 8 ho alunos total 320. Iha fali 1896, padre António Antunes to’o iha Timor hodi sai hanesan fundador escola masculina Lahane nian (BELO, p. 381).
Iha tinan 1902 ho portaria D, no. 92, de setembro, Superior missão nian serviço ho padres no religisosos balun, hamutuk ho líder Portugal balun determina atu adota língua portuguesa obrigatório iha instituto de escola no escola hotu-hotu. Nune’e, iha tinan 1903, escola missão nian iha ona alunos 179 (BELO, 2014, p. 44). Husi ne’e mai mak iha tinan 1879 to’o 1910, Padre António Joaquim de Medeiros husu congregação Filhas de Caridade Canossiana sira liderada husi Madre Maria Stela husi Hong-Kong mai iha Timor hodi destinado ba educação feminino (BELO, p. 403). Além de Bispo Medeiros sira hari escola, de modo político sira mos serviço makas ho líder Timor oan sira hodi mehi ba Timor nia ukun-rasik-an. Atu dehan mos katak iha época Bispo de Medeiros nian ne’e, iha Bispo no padres barak mak troca malu iha contexto governação nian iha Macau hodi acentua ba missão no educação iha Timor.
Iha 5 de Outubro de 1910 ho proclamação República Portugal nian, Portugal sira aproveita mos hodi expulsa tiha madres canossianas sira ho Jesuítas sira. Iha 1911 Padre José da Costa Nunes husi Macau mai visita Timor, hodi hare mos atividade missão ho educação nian. Maibé ho proclamação República Portugal nian ne’e halo Timor oan sira selu imposto ho montante boot, se la’e simu castigo. Ho ida ne’e maka iha 1911-1912 hodi mosu tiha revolta ka guerra de Manufahi (BELO, 2014, p. 463).
Iha tinan 1916 missionário padre Manuel Mendes Laranjeira publica Cartilha Tetum hodi adota hanesan método oficial iha escola hotu-hotu iha Timor (BELO, 2014, p. 46). Nune’e, Bispo Belo dehan “A Cartilha-Tetum tem duas partes. A primeira ensina a criança a ler tétum; a segunda ensina a traduzir para o português” (BELO, 2015, p. 105). Hahu husi ne’e mai língua tetum hahu promove makas tamba missionários balun hahu publica ona obra sira ho lian tetum, hanesan: “Dicionário da língua Tetum (padre Sebastião Maria Aparício da Silva), gramática da língua Tetum (padre Sebastião da Silva); Catecismo da língua Tetum (padre Sebastião da Silva)”. (BELO, 2015, p. 101). Nune’e, iha tinan nebé hanesan governador Filomeno de Câmara nomeia comissão ida atu elabora regulamento ida hodi regula instrução primária iha Timor. Iha fali tinan 1918-1940 maka Bispo Dom José da Costa Nunes mai iha Timor hodi hare mos atividade hirak ne’e (BELO, p. 468 e 477). Iha tempo tuir mai iha 1935, padre Manuel Patrício Mendes ho padre Manuel Mendes Laranjeira publica tan Dicionário Português-Tetum. Husi ne’e mak sira serviço makas atu traduz ordinário da missa husi português ba tetum, hodi Amo Papa celebra missa iha Tasi-Tolu ho lian tetum, laos ho Melayu nem Português.
Iha tinan 1924 padre Manuel Mendes hari escola ida iha Lahane hodi halao ensino secundário correspondente ba 3º ano dos liceus. Maibé aluno nebé atu tama iha escola ne’e tenke hetan ona 2º grau no ba ho boa recomendação husi missionário sira ou diretor da escola sira. Iha escola ne’e mos maka halo preparação ba professores no catequistas sira nebé destinado ba missão. Escola ne’e hanaran São Francisco Xavier, be lidera husi Padre Manuel Patrício Mendes, ikus mai funciona mos hanesan internato iha Lahane. Iha tinan 1927 escola ne’e muda fali ba Soibada hodi sai mos hanesan Seminário iha nebá, hodi iha tinan 1937 ho de’it 12 seminarsitas. Tuir mai iha momento nebé Padre Jaime Garcia Goulart sai superior foun ba Missão iha Soibada, ao mesmo tempo hanesan mos diretor da escola professores-catequistas be hetan nomeação husi Padre Januário Coelho da Silva, maka processo educação ne’e hahu cresce liu tan (BELO, p. 485-489).
Husi ne’e, Bispo Belo dehan “Da Escola de São Francisco Xavier, na missão de Soibada, saía, cada ano, um bom número de professores e de catequistas” (BELO, 2015, p. 107). Ho ida ne’e maka tempo tuir mai Bispo Belo afirma katak iha tinan 1937, “numa população de 463. 996 habitantes, a comunidade dos católicos cifrava-se em 22. 539 indivíduos, servida por 34 escolas masculinas e 14 femininas, 84 professores de ambos os sexos, 43 catequistas homens e 17 catequistas mulheres, 10 Igrejas, 38 Capelas e 3 Oratórios. Além da quantidade, regista-se que iam longe os tempos em que as Igrejas eram barrões impróprios, para darmos uma imagem de qualidade” (BELO, Vol. I, 2012, p. xiii). Iha tinan 1938 maka foin loke Colégio-Liceu iha Díli “Doutor Francisco Machado” (BELO, 2014, p. 55). Husi ne’e hatudu katak educação cresce makas iha Timor ne’e liu husi padres ka Bispos de Medeiros sira, liu-liu iha Padre José da Costa Nunes ho Padre Jaime Garcia Goulart nia ukun.
Husi ne’e hatudu katak educação hahu aplica ba Timor oan sira hahu uluk ho esforço tomak Igreja nian, hafoin mak parte Governo nian ajuda de’it, basá iha tinan 1834-1940, Estado ka Governo hahu ona hare ba fator educação maibé ho interesse nebé ladun máximo (BELO, 2012, p. 609). Nune’e, maka iha tinan 1839 governador eleito Timor-Leste nian José António Rodrigues foin afirma katak existe ona iha Díli “uma escola de primeiras letras e de educação, convidando para a sua frequência os filhos dos régulos” (BELO, 2014, p. 23). Maibé ida ne’e afirmação de’it, escola ne’e ninia existência lolós seidauk claro. Maske hanesan ne’e, maibé processo educação nian husi Estado Portugal hahu lao, hodi nune’e iha 1864-1869, iha Díli besik ona 60 alunos mak frequenta ona iha escola primária. Iha tinan 1890 hari fali escola feminina ida iha Bairro Bidau, maibé destinado de’it ba alunas externas, liu-liu liurai sira nia oan (BELO, 2014, p. 39). Ho ida ne’e maka Pazeto afirma katak “Para se ter uma idéia do grau de alienação, a primeira escola pública criada pelo Governo de Portugal aconteceu apenas em 1962, praticamente, 450 anos após ocupação daquela longínqua ilha” (PAZETO, 2007, p. 419). Husi ne’e, claro katak Estado Portugal sira foin hari escola iha tinan refere ho motivo alienaçao nian, hodi povo Timor submete ba sira.
Nune’e, to’o iha 1975 tinan nebé Portugal atu husik Timor, existe ona escola técnica e comercial “Prof. Silva Cunha”, Liceu, Escola primária, alfándega (BELO, 2014, p, 76). Iha tinan ne’e duni mak governador Portugal nian husik tiha Díli halai ba Atauro, hodi Timor monu fali ba Indonesia nia liman. Nune’e, iha 7 de Dezembro de 1975, invasão Indonesia nian hahu.
2.2. Educação iha tempo invasão Indonesia nian.
Antes acontece invasão iha data refere, iha 25 de Abril de 1974 ho revolução dos cravos iha Portugal, loke ona dalan ba Timor atu hari partidos sira hodi bele prepara an ba ukun-rasik-an. Maibé tamba diferentes de ideologia ne’e mak resulta invasão Indonesia nian iha Timor. Iha invasão ne’e Indonesia harahun tiha buat barak, nune’e, Bispo Belo dehan “em Lahane, foi destruida a residência dos padres e, em Dare, o edifício do seminário de Nossa Senhora de Fátima”, maibé wainhira “depois de abertura da “propinsi Timor-Timur”, a cidade ganhou nova dimensão. O alcatroamento das ruas, a construção de repartições e estabelecimentos de ensino e de comércio fizeram de Díli uma cidade viva e dinâmica” (BELO, 2014, p. 86).
Husi ne’e katak educação iha Timor mos taka loke, maibé Bispo no padre sira nafatin fo an hodi hare ba missão no educação. Nune’e, iha 1977 religisosas canossianas sira nebé refugia tiha iha Australia, Bispo sira bolu fali mai. Iha 1978 2º Bispo residencial Díli Dom Joaquim Ribeiro husik tiha Diocese Díli, hodi nomeia fali Mons. Martinho da Costa Lopes hanesan administrador apostólico. Nune’e, iha 1978 nia loke fali Seminário Menor iha Lahane. Iha 1978 Igreja liu husi Pe. Paulus Nahak loke tiha Fundação São Paulo hodi tau matan ba escola católica sira iha Timor nuudar polítca ida atu promove nafatin língua portuguesa no tetum. Iha 11 de Maio de 1983 Nuncio Apostólico, Arcebispo Pablo Puente Buces mai iha Timor hodi iha dia 12 nia fo posse ba administrador apostólico foun Mons. Carlos Filipe Ximenes Belo iha Igreja pro-Catedral de Motael, hodi Mons. Martinho da Costa Lopes fila fali ba Lisboa. Iha fali 19 de Junho de 1988, Mons. Carlos simu tiha ordenação episcopal iha Largo Lecidere, Díli (BELO, 2014, p. 88-89).
Nune’e, ho sira nia esforço tomak maka educação iha Timor lao nafatin liu husi seminário sira, mesmo que invasor Indonesia sira cerco met-metin. Maske nune’e, maibé Bispo no padre sira focus ba missão hodi iha 12 de Outubro de 1989 Papa João Paulo II mai iha Timor, nuudar fator determinante ba Timor nia destino hodi pronuncia liafuan nebé dehan “Vos Estis Lux Mundi”, iha Tasi-Tolu. Iha fali 3 de Fevereiro de 1996 inaugura tiha edifício foun Seminário Menor Nossa Senhora de Fátima, Balide. Iha fali 20 de Maio de 1998 presidente Soeharto resigna an tiha, Habibie mak sae fali, hodi informa ba Primeiro Ministro Australia nian atu loke dalan ba Timor nia autodeterminação. Nune’e, iha 30 de Agosto de 1999, realiza duni, acontecimento furak ne’e.
Iha tinan ne’e duni, tuir Bispo Belo, relata katak Timor iha ona escola SMA I, SMA II, SMEA, STGM, SPK, SMP I, SMP II no SMP IV (BELO, 2014, p. 94). Maibé husi parte seluk Pazeto mos relata katak Indonesia iha “1975 a 1999 -, promoveu investimentos em infra-estrutura e em educação com a finalidade de conquistar a adesão timorense” (PAZETO, 2007, p. 419). Ho objetivo adesão ida ne’e maka sira loke escola primária bar-barak iha Timor, hodi loke mos universidade sira. Nune’e, Pazeto relata tan katak “A educação superior em Timor-Leste foi implantada em 1986, época em que a região ainda estava sob domínio indonésio. No período compreendido entre 1986 e 1999, três instituições de educação superior criadas pela Indonésia promoviam cursos em Timor- Leste: Universitas Timor Timur -UNTIM, Politeknik Dili e Pendidikan Guru Sekolah Dasar de Dili, cujo contingente de estudantes alcançou a cifra de, aproximadamente, 4.000. Essas instituições, seguindo o modelo de educação superior indonésio, ofereciam cursos de três anos (bacharelato) e de quatro anos (licenciatura), podendo ser obtidos diplomas parciais ao final de cada ano, dependendo do tipo de curso e do número de anos que o aluno desejasse frequentar” (PAZETO, 2007, p. 420).
Hare ba katak Indonesia promove makas bahasa Indonesia iha Timor, maka Igreja ho nia técnica política nian loke fali escola Externato de São José be fundador balun agora sei existe hela, hanesan Domingos Morato da Cunha, Pe. Leão da Costa no Pe. José António, uluk sira hela iha Motael. Sira loke escola ne’e por volta de 1998 atu continua nafatin sistema português nian hodi mantém no promove nafatin língua Portuguesa ho tetum, hamutuk ho Fundação São Paulo hodi labele adere ba sistema Indonesia nian atu labele koalia bahasa Indonesia. To’o mai acontece 12 de novembro de 1991, dia do Masacre de Santa Cruz, ho manifestãçao nebé halo hasoru Indonesia ne’e, ema hanoin ka desconfia katak organizado husi escola refere, então escola ne’e mos hetan tiha decadência (FREITAS, 2015, p. 506). Maske hanesan ne’e, maibé escola ne’e ikus mai existe fila fali hodi muda mai iha Balide nebé hanaran Sanyos Jesuita sira mak kaer, no iha 2001 escola ne’e existe iha Ai-Mutin. Iha contexto ne’e mos Igreja promove ema barak sai “Vos Estis Lux Mundi” tanto seminaristas como líderes balun, hanesan Sr. Gregório Saldanha, Sr. Rui Maria de Araújo, etc. Sira ne’e hetan educação husi sistema Portugal maibé sira sai timorizado.
Nune’e, husi parte Igreja nian, Bispo Belo relata katak “Escolas da Diocese em 1995 – Jardim infantil ou Taman kanak-kanak (TK) 8 647 alunos; Escola Primária, aliás, Sekolah Dasar Katolik (SDK): 121, com 17 528 alunos; Escolas Secundárias, aliás, Sekolah Lanjutan Tingkat Atas (SLTA): 46, com 9. 069 alunos; STM 1; SPP 1; Instituto Pastoral 1, com 305 alunos. No ano de 1998, a Fundação São Paulo, da Diocese de Díli, regia as seguintes escolas: Jardins de infância (TK): 10; alunos: 566; professores (guru): 38; Escolas primárias (SD): 48; alunos: 6 392; professores: 279; Pré-secundárias (SMP) 17; alunos: 2 441; professores: 231; Secundárias (SLTA): 10; alunos: 2 451; professores: 183; Instituto Superior 1; estudantes: 305; professores: 24.” (BELO, 2015, p. 1223).
Liu tiha sira ne’e hotu maka iha 2000 loke UNTL, tuir mai UNPAZ, UNDIL, IOB, etc. Hodi to’o ohin loron ita hare escolas básicas, primárias, pre-secundárias, secundárias, universidades, institutos barak tebes iha Timor. Ho ida ne’e, ita bele hatene ona, oinsá maka Igreja ho Estado ninia dedica an ba existência escola nian iha tempo Colonialização Portugal no Invasão Indonesia nian to’o mai tempo Independência nian em relação ho língua portuguêsa e tetum.
- Processo Seminário nian hodi ikus mai hamosu ISFIT
Seminário uluk liu hari iha Oe-Cusse iha tinan 1738-1740 no iha Manatuto iha tinan 1747 (BELO, 2015, p. 89). Nune’e, Menezes afirma katak “as Missões Católicas estabeleceram-se em Timor-Leste desde meados do séc. XVI até ao ano de 1834, o ensino em Timor-Leste ocorria em dois Seminários que existiam desde o séc. XVIII, um em Oé-cusse e outro em Manatuto. Portugal viu no ensino uma forma de «portugalização» do povo timorense e a partir de 1913 produziu a primeira legislação específica sobre ensino, nomeadamente o Decreto-Lei nº 233, Portaria nº 165 de 27 de Junho de 1914. Segundo este documento, o ensino primário em Timor-Leste ficaria a cargo das missões católicas, pelo que, durante a presença portuguesa, a igreja católica responsabilizou-se pelas construções das primeiras escolas” (MENEZES, 2018).
Ho etapa hirak ne’e mai, wainhira papa Pio XII ho bula “Solemnibus Conventionibus” solenemente declara ba público iha 4 de Setembro de 1940 katak, Igreja iha Timor hamrik hanesan Diocese, maka educação iha Timor mos cresce makas liu tan. Basá Papa nomeia, Dom Jaime Garcia Goulart mak sai hanesan Administrador Apóstolico ba Diocese Dili. Maibé antes ne’e iha tinan 1924 ho visita Bispo de Medeiros nian muda tiha ona Seminário iha Lahane ba fali iha Soibada to’o tinan 1940, wainhira Diocese Dili hamrik ona maka muda fali mai iha Lahane (PINHEIRO, 2018, p. 11).
Ho ida ne’e, Bispo Belo dehan katak “Depois da ocupação japonesa (1942-1945), foi reaberto o pré-seminário na missão de Soibada, com 12 alunos. Em 1950, foi transferido para Díli (Lecidere) em 1951, passou a funcionar em Dare. A 13 de outubro de 1954, Dom Jaime erigia o pré-seminário em seminário menor, sendo reitor o padre Porfírio Francisco Rodrigues Campos (BELO, 2015, p. 117). Husi seminário ida ne’e duni maka mosu mai jovem lubuk ida nebé hatuur tiha ona saida maka “Vos Estis Lux Mundi”, hanesan: Dom Carlos Filipe Ximenes Belo, Dom Basílio do Nascimento, Dom Alberto Ricardo da Silva e Dom Norberto do Amaral. No sira seluk nebé ocupa cargos importantes iha vida social, política e política de Timor-Leste, hanesan: Francisco Xavier do Amaral; Nicolau Lobato, José Alexandre Gusmão (Xanana Gusmão); Abílio Araújo, Vicente Guterres, José Luís Guterres, Zacarias da Costa, Armindo Maia, Bendito Freitas, António da Conceição, Rogério Lobato, Guido Diamantino Soares, José Osório Soares, Domingos Pinto, Florentino Sarmento (da Apodeti), Tomás Ximenes (do partido KOTA), Francisco Lopes da Cruz (UDT), Domingos Oliveira (UDT), Paulo Pires, Domingos de Sousa, Manuel Tilman, Luís Cardoso (escritor), Luís da Costa (escritor), etc. (BELO, 2015, p. 118).
Ho ida ne’e iha tinan 1942 Holanda sira invade tiha Timor, Seminário mos dalaruma la funciona tiha. Iha fali 1948 Dom Jaime Garcia Goulart ho Padre Januário Coelho loke fila fali Pre-Seminário iha Soibada, hodi iha tinan 1950 muda fali mai Dare, hanesan Seminário Menor. Husi ne’e maka iha tinan 1954 hari fali Seminário Menor Nossa Senhora de Fátima (BELO, 2012, Vol. II, p. 134). Iha tinan 1978, administrador apostólico fo aprovação atu hatuur Seminário Menor, iha Colégio Bispo Medeiros, iha Lahane (BELO, 2015, p. 122). Nune’e, mudança Seminário Menor nian maka, husi Manatuto ba Soibada, Soibada mai Lahane, Lahane ba Dare, Dare mai fali Lahane, depois husi fali Lahane mai Balide, to’o agora.
Ho existência Seminário Menor nian ida ne’e halo ema barak mak ba estuda iha rai liur, liu-liu iha 1999, maibé infelizmente barak mak fila no barak mos la fila. Tamba ne’e iha 10/07/2000, Dom Carlos Filipe Ximenes Belo hanesan administrador apostólica Diocese Díli nian hamutuk ho Dom Basílio do Nascimento Bispo Diocese Baucau, hari tiha Seminário Maior Interdiocesano São Pedro e São Paulo, SPEPAL, atu seminarista sira escola de’it iha ne’e (ANUÁRIO, 2018, p. 8). Tuir fali mai mosu encontro ida iha tinan 2002 maka Nai-Lulik sira nebé formado ona ba área refere, hanesan Pe. Mateus Afonso ho tan sira seluk, fo hanoin atu hari ISFIT, ho objetivo ida katak forma ema ba Nai-Lulik ne’e buat seluk no académico ne’e buat seluk (AFONSO, 2021, p. 4). Nune’e, maka lao mai ho carências de condições lubuk ida iha 10 de Maio de 2013 hari ISFIT hamrik ketak husi SPEPAL hanesan Instituto ida nebé submete ba CET, hodi nakloke ba leigo sira mos bele acesso saida mak ISFIT iha (ANUÁRIO, 2018, p. 11). Iha tempo nebá Bispo sira nomeia Pe. Domingos Alves da Costa maka sai hanesan reitor, hodi dirige mai to’o 2021, troca fali ho Pe. Justino Tanec. Nune’e, iha tinan 2022, ISFIT celebra nia Dies Natalis ba dala Sia (IX aniversário), hanesan Instituto.
Ho ida ne’e iha tinan “2014 hatama proposta ba Governo atu halo acreditação, maibé Ministério da Educação mos seidauk iha conhecimento no preparação processo acreditação, então sira halo de’it registo ba Instituto, no sai de’it hanesan Instituto uma Creda nian” (AFONSO, 2021, p. 5). Maibé to’o ohin loron Pe. Justino Tanec (reitor), afirma katak iha tinan 2022 ne’e processo acreditação ba Instituto ne’e la’o no alcança ona 91 %, no institucionalmente ho classificação A, hodi fo biban ba ISFIT realiza ona graduação ba dala rua, hein katak processo acreditação ne’e bele sa’e to’o 100% iha tempo tuir mai.
Nune’e, ISFIT heten privilégio bo’ot, tan ninia existência mai husi corrente naruk leten ne’e, hodi to’o ohin loron ISFIT hamrik mesak ho visão e missão nebé submete ba iha Dom Jaime Garcia Goulart ninia mahan hodi forma ema iha dimensão lubuk ida atu servi Igreja, Estado no Sociedade. Nune’e, interessante mos atu ita conhece se mak Dom Jaime Garcia Goulart.
- Biografia Dom Jaime Garcia Goulart nian
Konaba fontes nebé descreve Dom Jaime G. Goulart ninia biografia ha’u sei foti husi Bispo Belo nia livro ho título “História da Igreja em Timor-Leste, 450 Anos de Evangelização (1562-2012), Vol. 2, p. 88-95). Maibé antes ba ida ne’e iha artigo seluk ida Bispo Belo relata katak “Dom Jaime Garcia Goulart, apenas com 36 anos dedica-se totalmente à reorganização da diocese: no dia 9 de dezembro entrou em funções como Bispo residencial de Díli; reabre as missões, colocando nelas os sacerdotes que conseguiram sobreviver à guerra, e dá todo o apoio à abertura de escolas primárias tanto em Díli como no interior do território” (BELO, 2015, p. 113).
Nune’e, iha livro refere, Bispo Belo relata katak, Dom Jaime Garcia Goulart oan husi Sr. João Garcia Goulart no Sra. Dona Maria Felizarda Goulart. Moris iha freguesia de Candelária, ilha Pico Açores nian, iha 10 de Janeiro de 1908. Wainhira nia halo ona idade 13 iha 22 de Julho de 1921, husik tiha Açores hodi mai tama iha Seminário de São José, Macau. Wainhira nia escola to’o 3º ano da Teologia nia sai ona secretário Bispo Dom José da Costa Nunes nian, hodi continua escola ba 4ª classe de Teologia iha Seminário de Angra. Iha escola nia sempre sai hanesan aluno ida nebé exemplar iha comportamento sira no hanesan distinto nível académico.
Nia simu ordem menor ka subdiaconado iha Março tinan 1930, iha Macau no diaconado iha 4 de Abril de 1931 iha cidade Angra, hodi iha 10 de Maio de 1931 simu ordenação nu’udar Nai-Lulik husi Bispo Macau nian Dom José da Costa Nunes, iha Candelária do Pico. Iha tempo tuir mai iha 13 de Janeiro de 1932 nomeado sai hanesan missionário Padroado Português nian iha oriente. Wainhira sai tiha ona Nai-Lulik nia nafatin hanesan secretário particular Dom José da Costa Nunes nian hodi hanorin mos iha Seminário no Liceu Macau nian.
Maibé iha tinan 1933, hahu ona visita pastoral mai Timor, hodi ikus mai coloca nia iha Soibada atu halao missão missionário nian, ao mesmo tempo sai mos professor ba escola professor-catequistas. Nune’e, mak ikus mai nomeia tiha nia hanesan superior missão nian iha Soibada. Wainhira sai ona superior nia simu anuncio husi Bispo Macau nian hodi hari Seminário Menor de Fátima. Iha 8 de Setembro nia fila fali ba Macau. Iha Dezembro de 1939 nia goza nia licensa graciosa hodi ba portugal, liu husi Goa, Lisboa no Évora, hodi aproveita buka hatene arquivo sira nebé koalia konaba missão nian iha Timor. Iha 22 de Janeiro de 1940 nia fila fali mai Timor hetan nomeação hodi sai hanesan vigário-geral, ao mesmo tempo sai mos hanesan superior, hodi iha 18 de Janeiro de 1941, nomeado husi Papa Pio XII sai hanesan administrador apostólico Docese Díli nian. Maibé ho invasão estrangeiro sira nian nia evacua tiha ba Australia.
Iha 28 de Outubro de 1945 realiza tiha sagração episcopal iha capela do Colégio Eclesiástico de São Patrício em Manly, Sidney, Australia. Nune’e, iha 9 de Dezembro de 1945 nia sai hanesan bispo residencial hodi serviço makas atu construi Diocese Díli. Nune’e, iha tinan 1946 nia hari tiha Colégio dos consultores. Iha 1947 número Nai-Lulik nian iha Timor aumenta, hodi mai mos Nai-Lulik walu (8) husi Índia Portuguesa. Iha fulan Abril tinan 1948, ordena diacono timor oan nain rua maka Martinho da Costa Lopes ho Jacob Dias Ximenes. Iha tinan 1949 nia aprova tiha fundação revista SEARA, sai hanesan Buletim Eclesiástico Diocese Díli nian.
Iha tinan 1954 nia serviço makas hodi canonicamente Seminário Menor de Nossa Senhora de Fátima bele haruka seminarista sira ba escola iha Seminário Maior Macau nian. Iha tinan 1961 nia decide atu entrega missão Baucau nian ba cura pastoral padres canossianos sira. Iha 1962 nia participa primeira sessão do Concílio Ecuménico Vaticano II, iha Roma. Iha 1963 a 1966 nia consegue ordena ona Timor oan nain neen (6) ba Nai-Lulik. Nune’e “Dom Jaime Garcia Goulart governa Dicose Dili durante tinan 22 nia laran. Tamba ne’e, molok nia resigna-an iha tinan 1967, Timor hetan ona sacerdote lubuk ida, número cristão nian aumenta, missionário sira aumenta, paróquias, escolas, religiosos no catequista sira mos aumenta” (PINHEIRO, 2018, p. 13).
Iha tinan 1965 tamba questão saúde nia husu ba Santa Sé atu haruka coadjutor ida mai ajuda nia, coadjutor ne’e maka Dom José Joaquim Ribeiro, hodi iha tinan 1966 nia resigna-an tiha husi bispo Diocese Díli nian, Dom José maka halao fali ninia missão. Nune’e, iha 31 de Janeiro de 1967 Dom Jaime fo sai nia mensagem furak ida liu husi Emissora de Radiodifusão de Timor Português, ba sarani Timor laran tomak, hodi fila ba Açores, hela iha ilha do Pico e Faial, hodi tempo tuir mai ninia residência metin iha cidade Ponta Delgada, hodi mate iha dia 15 de Abril de 1997. Ohin loron ninia restos mortais hatoba iha cidade ida ne’e duni.
Los duni ohin loron sira nia existência laiha ona iha Timor, maibé koalia konaba missão ka educação Timor nian, Dom José da Costa Nunes ho Dom Jaime G. Goulart ho tan sira seluk, sira nia sacrifícios, sira nia obras relata nafatin sira nia presença. Tamba ne’e maka wainhira ISFIT hamrik hanesan Instituto, Bispo ho padre sira foti kedas Dom Jaime Garcia Goulart hanesan mahein ka patrono ba Instituto ne’e, ho lema maka “Vos Estis Lux Mundi”.
- Vos Estis Lux Mundi
Lema ida ne’e contempla iha ISFIT nia visão nebé dehan “Ser um Instituto de Filosofia e de Teologia competitivo, tanto a nível nacional quanto internacional, visa formar e produzir pessoas multidimensionais (humana, intelectual, espiritual e pastoral), baseado na fé e na razão, com a finalidade de criar uma sociedade mais justa e mais humana”. Hodi realiza iha missão sira nebé dehan: 1. Proporcionar o ensino académico em Filosofia e Teologia através do diálogo científico com as ciências relacionadas; 2. Facilitar uma investigação científica qualificada em Filosofia e Teologia; 3. Aplicar o estudo de Filosofia e de Teologia com a finalidade de inovar o pensamento crítico-reflexivo e incentivar a fé na sociedade; 4. Produzir e avaliar conceitos, ideias e métodos de implicações filosóficas e teológicas com objetivo de humanizar o Homem; 5. Encarnar os princípios evangélicos para servir pastoralmente a Igreja e a sociedade.
Ho ida ne’e ISFIT hetan privilégio boot teb-tebes. Iha sorin seluk ISFIT sai hanesan fatin nebé ema conserva no recorda história, hare husi parte rua. Primeiro, tamba hatur lema ida nebé Jesus Cristo rasik mak pronuncia ba ninia Apóstolo sira, atu sira sai roman ba ema seluk; segundo, Papa João Paulo II mak pronuncia ba Timor oan tomak iha 12 de Outubro de 1989, wainhira nia sama ain iha Tasi-Tolu, hodi dehan “imi mak masin no naroman mundo nian”. Nune’e, ISFIT ohin loron hamrik hodi impera no consciencializa bebeik discentes sira, dehan “Vos Estis Lux Mundi”, no UCT afirma iha sorin ba dehan “Vós sois o sal da terra… Vós sois a luz do mundo” (Mt 5, 13-14).
Nune’e, ISFIT nia objetivo maka educa no forma ema “atu ema ne’e ba sai roman iha família, iha sociedade, iha nação no iha Igreja”. Tamba ne’e, estudante sira apreende oinsa “atu servi ema, laos atu ema servi nia”. Ho ida ne’e ISFIT nia direção “incentiva ema, mai escola laos atu hetan de’it serviço, maibé incentiva ema, mai escola atu sai roman iha nakukun laran ho argumento filosófico no teológico nian”.
Los duni “Vos Estis Lux Mundi” ne’e desde uluk kedas nia encarna-an ona iha realidade lubuk ida nebé contribui makas ba nação no Igreja ida ne’e. Roman ida ne’e ita hare iha ema wain hahu kedas ho início da existência Seminário nian, hanesan, Bispo, Nai-Lulik, Líder histórico sira (eis seminaristas), tanto nacional no mos local, etc. Nune’e, ohin loron ISFIT hamrik atu hatutan herança kmook ne’e, hodi forma ema sai duni saida mak Cristo dehan “nem se ascende a candeia para a colocar de baixo do alqueire, mas sim em cima do candelabro, e assim alumia a todos os que estão em casa. Assim, brilhe a vossa luz diante dos homens, de modo que, vendo as vossas boas obras, glorifiquem o vosso Pai, que está no Céu” (Mt 5, 15-16).
Tamba ne’e ISFIT iha Timor hatuur ai-rin fundamental rua maka Filosofia no Teologia, hodi hakroat ema nia razão no fiar, hadia ema nia isin no klamar, prepara ema atu moris di’ak iha rai hodi laran metin ba iha reino Lalehan, liu husi, buka verdade, hadomi verdade, defende verdade no haklaken verdade ne’e. Verdade ne’e duni mak Cristo. Nune’e, Papa João Paulo II dehan “A fé e a razão (fides et ratio) constituem como que as duas asas pelas quais o espírito humano se eleva para a contemplação da verdade” (JPII, 1998, p, 1). Nune’e, filosofia hanorin ema atu conhece verdade relativa em relação ho ser, no teologia hanorin ema atu hatene verdade absoluta maka Deus Revelado. Tamba ne’e mak desde uluk kedas padre da Igreja sira dehan “Philosophia Ancila Theologiae” laos separa, maibé atu harmoniza entre razão ho fiar. Ho ida ne’e mak Papa João Paulo II iha ninia Encíclia “Fides et ratio” toca kedas saida mak “Credo ut inteligam” ho “Inteligo ut credam”, hodi afirma katak, na verdade buat rua ne’e laos lao ket-ketak maibé completa malu hodi bele hetan naroman lolós nian husi Jesus Cristo atu bele lao fali ba Jesus Cristo hanesan “o Caminho, a Verdade e a Vida” (Jo 14, 6).
Tamba ne’e Papa Francisco dehan “Quando falta a luz, tudo se torna confuso: é impossível distinguir o bem do mal, diferenciar a estrada que conduz à meta daquela que nos faz girar repetidamente em círculo, sem direcção” (FRANCISCO, 2013, no. 3). Em relação ho ida ne’e, ita hare katak iha Timor, los duni iha buat barak mak “se torna confuso e sem direção”. Nune’e, ita ISFIT oan sira buka atu sai roman lolós hodi leno ka fo roman ba buat hirak ne’e hodi guia sira iha direção nebé los liu. Iha ne’e interessante atu ita sai uluk amante da sabedoria, amante da paz e amante da verdade, hodi nune’e, ita bele aplica saida mak “Fraternidade e Amizade Social” (Fratelli Tutti), saida mak “Cuidado a Nossa Casa Comum” (Laudato Si) no se mak “Verdadeira Luz” (Lumen Fidei).
Basá mundo ohin loron enfrenta hela crise boot iha parte hirak ne’e. Nune’e, hahu ba oin ISFIT sai roman ida nebé lakan hodi leno nakukun hirak ne’e, hahu husi o, hahu husi ha’u no ita hotu buka atu sai roman iha mundo ohin loron. Ita keta hanoin escola atu hetan posição, atu hetan poder, atu hetan riku-soin ou atu hetan serviço, maibé ita precisa hatene katak ISFIT nia objetivo hanorin ita atu sai “Vos Estis Lux Mundi”.
Conclusão
Em suma, atu conclui katak educação iha Timor, Igreja mak hahu uluk hafoin estados ka governos tama tan hodi promove de’it. Língua Portuguesa ho língua Tetum mos Igreja mak promove uluk, tamba ne’e maka ohin loron Igreja kaer metin Tetum-Creda hodi mantém ho liafuan português balun maske existe mos tetum INL ho DIT nebé halo tradução. Nune’e, educação católica la hanesan ho educação pública. Basá educação pública incentiva estudante sira atu hetan de’it serviço, a fim de serviço laiha nia sente katak buat hotu folin la’ek ona iha mundo ne’e. Maibé diferente, tan educação católica incentiva ema atu sai pessoa ida nebé integral iha dimensão hotu-hotu, atu iha racionalidade, sensibilidade, responsabilidade no respeito atu bele relaciona nia an di’ak liu tan hanesan “Ser-no-mundo, Ser-com-os-outros e Ser-com-Deus”, hodi cria sociedade ida nebé justo, próspero, solidária e fraterna.
Rumo ba ida ne’e ISFIT mak Instituto ida nebé único, be forma ema ba esperança ida ne’e. Tan ISFIT buka atu “formar e produzir pessoas multidimensionais (humana, intelectual, espiritual e pastoral), baseado na fé e na razão”, hodi bele realiza iha missão sira atu bele sai amante iha buat hotu, fo an tomak hodi bele servi família, sociedade, estado no Igreja, atu nune’e ita nia qualidade ida nebé dehan “Vos Estis Lux Mundi” ne’e realiza ho lolós no alcança ho maneira certa, iha ita nia existência tomak.
Referências
DURAND (2009), Frédéric, História de Timor- Leste da Pre-História à Actualidade, Trad. Português Daniel Lacerda e Carlos Semedo, Trad. Tetum Timor-Aid e Madalena Ximenes, Toulouse França.
VASCONCELOS (2011), Pedro Carlos Bacelar, (Coord.), Constituição Anotada da República Democrática de Timor-Leste, Revisão: Ana Rita Silva, Colaboradores: Alexandre Corte-Real de Araújo, et. All. Editor: Direitos Humanos-Centro de Investigação Interdisciplinar Escola de Direito da Universidade do Minho Campus de Gualtar, Braga, Outubro.
BELO (Vol. I, 2012), Dom. Carlos Filipe Ximens S.D.B, História da Igreja ema Timor-Leste 450 Anos de Evangelisação (1562-2012), Vol. I, (1562-1940) 1ª Edição, Tipografia Diocesana, Baucau.
______, (Vol. II, 2012), História da Igreja em Timor-Leste 450 Anos de Evangelisação (1562-2012), Vol.
II, (1940-2012), 1ª Edição, Tipografia Diocesana, Baucau.
______, (2014), DÍLI a Cidade que não era, 1a Edição, Porto Editora, Maio.
______, (2015), Lendas e Narrativas da História da Igreja em Timor-Leste, Disponível em: https://revistas.ucp.pt/index.php/povoseculturas/article/view/8992, Acesso em: 01 de Julho de 2022.
BÍBLIA SAGRADA (2015), 1ª Edição, Difusora Bíblica, Lisboa,
PAPA JOÃO PAULO II (1998), Carta Encíclica Fides et Ratio, Roma, 14 de Setembro.
PAPA FRANCISCO (2013), Carta Encíclica Lumen Fidei, Roma, 29 de Junho.
_________________ (2015), Carta Encíclica Laudato Si, Roma, 24 de Maio.
_________________ (2020), Carta Encíclica Fratelli Tutti, Assis, 03 deOutubro.
PINHEIRO (2018), Francisco (Padre), História De Timor Leste Tempo de Colonialismo (Portugal), Tempo de Ocupação (Indonesia) e Tempo de Referendum (Independência), (Manual do ensino), ISFIT.
SILVA (2005), Nilce, A História da Educação no Timor-Leste e os seus distintos Processos de Alfabetização, In História da Educação, ASPHE/FaE/UFPel, Pelotas, n. 18, p. 145-158, set.
PAZETO (2007), Antonio Elizio, Desafios da organização e da regulação da educação superior em Timor-Leste e a questão da capacitação institucional, In Ensaio: aval. pol. públ. Educ., Rio de Janeiro, v. 15, n. 56, p. 413-428, jul./set.
FREITAS (2015), Bendito dos Santos, O Processo do Desenvolvimento da Educação em Timor-Leste.Visão Retrospetiva e Perspetivas Futura, Disponível em: https://revistas.ucp.pt/index.php/povoseculturas/article/download/9008/8876, Acesso em: 30 de Junho de 2022
MENEZES (2018), M. Azancot, As escolas em Timor-Leste durante a colonização portuguesa, In Jornal Online Tornado, Disponível em: https://www.jornaltornado.pt/as-escolas-em-timor-leste-durante-a-colonizacao-portuguesa/, Acesso em: 30 de Junho de 2022.
BREVE HISTÓRIA DO SEMINÁRIO (2018), In Anuário: Programas para formação dos seminaristas diocesanos da Igreja de Timor-Leste, 3ª Edição, Spepal.
AFONSO (2021), Mateus (Padre), Contexto Histórico do ISFIT, In Revista LUMEN Vox, No. I/Abril.